Spadek po rodzicach

• Autor: r.pr. Eliza Polachowska

Każdy z nas wie, że dzieci dziedziczą po rodzicach. Zdarzają się jednak sytuacje, w których dzieci nie dojdą do dziedziczenia albo spadek przypadnie pasierbom, czyli dzieciom małżonka spadkodawcy. Dzisiejszy artykuł przedstawia problematykę związaną ze spadkiem po rodzicach.

Spadek po rodzicach – porządek dziedziczenia w prawie spadkowym

Po zmianach dokonanych w Kodeksie cywilnym w 2009 r. krąg spadkobierców ustawowych rozszerzono o dwie grupy: dziadków i ich zstępnych oraz pasierbów. Obecnie można wyróżnić pięć grup spadkobierców ustawowych:

1. Dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych. Część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ spadku. Będzie to miało miejsce w przypadku, gdy osoba zmarła pozostawiła więcej niż troje dzieci. Wówczas małżonkowi przypadnie ¼ spadku, a pozostała część dzieciom po równo. Jeżeli małżonkowie posiadali wspólny majątek, to z chwilą śmierci jednego z nich wspólność ustaje. To zaś oznacza, że małżonek pozostający przy życiu będzie miał wyłączne prawo do ½ majątku jako jego udziału w majątku wspólnym. Dziedziczeniu będzie podlegać druga połowa majątku po zmarłym. Prawomocne w chwili śmierci spadkodawcy orzeczenie przez sąd rozwodu albo separacji wyklucza małżonka z dziedziczenia. Natomiast dzieci dochodzą do dziedziczenia zarówno gdy pochodzą z małżeństwa, jak również gdy są dziećmi pozamałżeńskimi lub przysposobionymi. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada jego dzieciom (wnukom) w częściach równych. Tę zasadę stosuję się do dalszych zstępnych – prawnuków itd.
2. Małżonek, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa spadkodawcy. Jeśli spadkodawca nie pozostawił dzieci, wnuków, prawnuków, wówczas do dziedziczenia dochodzi małżonek z rodzicami. W sytuacji gdy zmarły nie pozostawał w związku małżeńskim i nie miał zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków itd.), cały spadek przypada jego rodzicom. Jeżeli któryś z rodziców nie przeżył spadkodawcy, to jego udział przypada rodzeństwu zmarłego w częściach równych, a w razie ich braku – ich dzieciom, wnukom i prawnukom. Jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy pozostał tylko małżonek i jeden z rodziców, a brak pozostałych osób z drugiej grupy, to dziedziczą oni po połowie. Małżonek dziedziczący w zbiegu z którąkolwiek z osób z drugiej grupy spadkobierców zawsze ma udział w spadku wynoszący ½. Cały spadek przypada małżonkowi w przypadku braku po stronie spadkodawcy zstępnych, rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych.
3. Dziadkowie i ich zstępni dochodzą do dziedziczenia, gdy brak jest spadkobierców z dwóch pierwszych grup. Ich udziały są równe.
4. Pasierbowie dziedziczą po spadkodawcy, gdy brak jest osób dziedziczących z ustawy. Pasierbowie są dziećmi małżonka spadkodawcy, z którym łączy ich stosunek powinowactwa. Nie ma więzów krwi pomiędzy nimi. Drugim warunkiem dziedziczenia pasierbów jest to, aby żadne z ich rodziców nie żyło w chwili śmierci spadkodawcy.
5. Gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarb Państwa. Ta grupa dochodzi do dziedziczenia, gdy brak spadkobierców z pozostałych grup.

Spadek po rodzicach – instytucja zachowku

Dzieci spadkodawcy, w braku małżonka mogą być jedynymi po nim spadkobiercami. Jednakże gdy potencjalny spadkodawca rozdysponuje cały swój majątek w testamencie na rzecz określonej osoby, najbliżsi członkowie rodziny mają prawo do części spadku. Kodeks cywilny nazywa to prawo zachowkiem. Przysługuje ono zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Należy im się dwie trzecie albo połowa wartości udziału spadkowego, który przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym. W pierwszej kolejności musimy zatem ustalić, jaki udział przypadnie dzieciom, gdyby dziedziczyły na mocy ustawy. Następnie liczymy połowę z tego udziału albo dwie trzecie – gdy uprawniony jest małoletni albo trwale niezdolny do pracy. Na poczet należnego zachowku zalicza się uczynioną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego darowiznę, zapis bądź powołanie do spadku. Jeżeli nie wyczerpuje to należnego zachowku, to przepisy Kodeksu cywilnego przewidują roszczenie o jego uzupełnienie. Roszczenie o wypłatę należnego zachowku przedawnia się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu, a o uzupełnienie zachowku – pięć lat od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy. Należy pamiętać, że inicjatywa wystąpienia z żądaniem wypłaty zachowku bądź jego uzupełnienia należy do osoby uprawnionej. Spadkobierca raczej nie będzie zainteresowany wychodzeniem jako pierwszy z propozycją jego wypłaty, chyba że będzie chciał załatwić sprawę polubownie, bez ingerencji sądu.

Jak widać, dzieci spadkodawcy mogą dziedziczyć po nim w ograniczonym zakresie, a w pewnym sytuacjach prawem przewidzianych wcale.

Spadek po rodzicach – kiedy dzieci nie dojdą do dziedziczenia?

W pewnych sytuacjach dzieci spadkodawcy w ogóle nie dojdą do dziedziczenia ani nie będą miały prawa do zachowku. Będzie to miało miejsce w przypadku uznania ich za niegodnych, zrzeczenia się dziedziczenia, wydziedziczenia albo odrzucenia spadku. O ile zrzeczenie się dziedziczenia i odrzucenie spadku jest czynnością uprawnionej osoby, to uznanie za niegodnego i wydziedziczenie zależy od spełnienia ustawowych przesłanek. Wśród przesłanek uznania spadkobiercy przez sąd za niegodnego wymienia się:

• dopuszczenie się przez niego umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
• nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo przeszkodzenie mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
• umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie jego testamentu albo świadome skorzystanie z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Jeżeli miał dzieci, wówczas one będą spadkobiercami ustawowymi.

Wśród przesłanek wydziedziczenia wymienia się:

• uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy;
• dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Należy pamiętać, że wydziedziczyć uprawnionego można tylko w testamencie, z którego treści powinna wynikać przyczyna wydziedziczenia. W literaturze podaje się, że nie wystarczy przytoczyć treści przepisu, tylko należy dokładnie opisać zachowanie spadkobiercy, które jest powodem wydziedziczenia.

Podsumowując: dzieci mogą być jedynymi spadkobiercami po swoich rodzicach. Prawo dopuszcza jednak sytuacje, w których dzieciom nie przypadnie nic z majątku po zmarłym rodzicu. W razie wątpliwości co do realizacji lub zabezpieczenia naszej ostatniej woli warto zawczasu (czyli jeszcze za życia) zasięgnąć porady doświadczonego prawnika, aby zapewnić naszym decyzjom co do majątku pełną realizację po naszej śmierci.