Dziedziczenie w bezdzietnym małżeństwie

• Autor: r.pr. Eliza Polachowska

Fakt, że małżonkowie nie mają wspólnych dzieci, nie oznacza jeszcze, że będą po sobie wyłącznie dziedziczyć. Inaczej będzie wyglądała kwestia dziedziczenia na podstawie ustawy, a inaczej, gdy jeden z małżonków spisze testament. W dzisiejszym artykule omówimy temat związany z dziedziczeniem w bezdzietnym małżeństwie.

Dziedziczenie w bezdzietnym małżeństwie na podstawie ustawy

Jeśli małżonkowie nie mają dzieci ani wnuków, wówczas do dziedziczenia dochodzi druga grupa spadkowa. W pierwszej kolejności do spadku po zmarłym dochodzi jego małżonek oraz rodzice. Udział spadkowy małżonka wynosi w tym przypadku połowę, a każdego z rodziców po ¼ całości spadku. Należy pamiętać, że jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, to pozostały przy życiu małżonek ma wyłączne prawo do swojego udziału w majątku wspólnym, w wysokości ½. Jeżeli którykolwiek z rodziców zmarłego małżonka już nie żyje, to na jego miejsce wchodzi rodzeństwo spadkodawcy. Oznacza to, że udział rodzica w wysokości ¼ dzieli się w częściach równych pomiędzy rodzeństwo zmarłego. Analogiczna sytuacja ma miejsce, gdy którekolwiek z rodzeństwa zmarło przed spadkodawcą, wtedy jego udział przypadnie jego dzieciom. Jeżeli spośród wymienionych krewnych żyją tylko małżonek i jeden z rodziców, to dziedziczą oni po połowie. W przypadku dziedziczenia ustawowego drugiej grupy spadkowej małżonek może być jedynym spadkobiercą po współmałżonku, jeśli brak jest krewnych z tej grupy.

Dziedziczenie w bezdzietnym małżeństwie na mocy testamentu

Każdy z małżonków może rozdysponować swoim majątkiem na rzecz drugiego małżonka w testamencie. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego (K.c.) – dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Powyższy zapis oznacza, że testament ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym.

Jednakże, aby zabezpieczyć interesy najbliższych członków rodziny zmarłego, istnieje w prawie instytucja zachowku. Jeśli więc małżonkowie nie mają dzieci i jeden zapisze wszystko w testamencie drugiemu, jedynie rodzice będą uprawnieni do zachowku. Pod warunkiem, że przeżyją swoje dziecko – jednego ze współmałżonków i będą chcieli realizować to prawo.

W przypadku gdy rodzice zmarłego małżonka już nie żyją, a pozostawił on testament, to rodzeństwo w ogóle nie dojdzie do dziedziczenia po nim. Bowiem zgodnie z art. 991 § 1 K.c. rodzeństwo nie jest uprawnione do zachowku po spadkobiercy. Rodzeństwo będzie jednakże uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Zgodnie bowiem z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego – sąd spadku z urzędu bada, kto jest spadkobiercą, czy spadkodawca pozostawił testament oraz wzywa na rozprawę osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi. Potencjalnie rodzeństwo mogłoby w toku sprawy zakwestionować ważność testamentu, jednakże w praktyce to nie jest taka prosta sprawa. Zwłaszcza w sytuacji, gdy testament jest spisany u notariusza.

Jak widać, jeżeli zależy nam, żeby małżonek wyłącznie dziedziczył po swoim współmałżonku, warto spisać testament. Rzadko bowiem rodzice przeżywają swoje dziecko. A nawet jak tak się stanie, to wcale nie muszą występować z roszczeniem o zachowek. Mogą również odrzucić spadek albo zrzec się dziedziczenia jeszcze za życia spadkodawcy.

Dziedziczenie w bezdzietnym małżeństwie – przypadki uznania dzieci, jakby nie dożyły otwarcia spadku

Kodeks cywilny przewiduje sytuacje, w których dzieci będą wyłączone od dziedziczenia, tak jakby nie dożyły otwarcia spadku – czyli śmierci spadkodawcy. Chodzi tu o odrzucenie spadku, zrzeczenie się dziedziczenia albo o uznanie ich przez sąd za niegodnych (wydziedziczenie).

Instytucja uznania za niegodnych i wydziedziczenia została omówiona w artykule dotyczącym spadku po rodzicach. W tym artykule zajmiemy się odrzuceniem spadku i zrzeczeniem się dziedziczenia. Obydwie formy rezygnacji ze spadku należą do sfery uprawnień spadkobiercy, bowiem tylko od niego zależy, czy z nich skorzysta. Odrzucić spadek można dopiero po śmierci spadkodawcy. Można to uczynić w ciągu sześciu miesięcy od dowiedzenia się o tytule swego powołania. Nie zawsze będzie to chwila śmierci spadkodawcy. Może to być moment odrzucenia spadku przez osobę dziedziczącą w pierwszej kolejności. Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego odrzucający spadek powinien podać wszelkie wiadome mu osoby należące do kręgu spadkobierców ustawowych oraz wszelkich testamentów. Osoby te zawiadamia się o odrzuceniu spadku. Od tej chwili dla nich rozpoczyna biec termin na przyjęcie bądź odrzucenie spadku. Oświadczenie może być złożone przed sądem albo notariuszem według miejsca zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie. Następnie sąd lub notariusz przesyła oświadczenie do sądu spadku, którym jest sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy albo miejsca położenia majątku spadkowego. Niezłożenie oświadczenia w terminie jest równoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, co pozwala ograniczyć odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe do ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku.

Zgodnie z Kodeksem cywilnym umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. Wyjątkiem jest dopuszczalność zawarcia jeszcze za życia spadkodawcy umowy zrzeczenia się po nim dziedziczenia. Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego i dotyczy wyłącznie spadkobiercy ustawowego. To oznacza, że taka osoba może dziedziczyć na podstawie testamentu. Generalnie umowa zrzeczenia się dziedziczenia obejmuje zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki) zrzekającego się. Jednakże przepisy K.c. dopuszczają możliwość zapisów odmiennych w umowie.

Jeżeli strony rozmyślą się, prawo przewiduje możliwość uchylenia poprzednio zawartej umowy. Następuje to poprzez zawarcie nowej umowy pomiędzy tymi samymi stronami w formie aktu notarialnego. Osoby zrzekające się zostają wyłączone od dziedziczenia, tak jakby nie dożyły otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy. Oznacza to, że zostają pozbawione także prawa do zachowku. W literaturze podkreśla się – chociaż nie jest to wprost wyrażone w przepisach prawnych – że Skarb Państwa ani gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy nie mogą zawrzeć umowy zrzeczenia się dziedziczenia. Są oni bowiem ostatnią grupą spadkobierców ustawowych, którym spadek przypada, gdy nie ma żadnych krewnych zmarłego. Zgodnie z tezą reprezentowaną w piśmiennictwie – spadek nie może pozostać nieobjęty, bez spadkobiercy.

Podsumowując: Jeżeli nie mamy dzieci i chcemy, aby współmałżonek po nas wyłącznie dziedziczył, to najlepszym rozwiązaniem wydaje się spisanie testamentu. Nawet jeżeli będą osoby uprawnione do zachowku, to nie oznacza, że z tego prawa skorzystają. Mogą również zrzec się dziedziczenia albo odrzucić spadek. W razie wątpliwości warto zasięgnąć fachowej porady, jeszcze za życia.