Dziedziczenie przez rodzeństwo

• Autor: r.pr. Eliza Polachowska

Rodzeństwo należy do najbliższych członków rodziny zmarłego. Pomimo tego może się zdarzyć, że rodzeństwo w ogóle nie dojdzie do dziedziczenia. Dzisiejszy artykuł przybliży problematykę związaną z dziedziczeniem przez rodzeństwo.

Dziedziczenie przez rodzeństwo – zasady dziedziczenia w II grupie spadkowej

Jak pisaliśmy we wcześniejszych artykułach, Kodeks cywilny wyróżnia obecnie 5 grup spadkobierców ustawowych:

• dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek;
• małżonek, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa spadkodawcy;
• dziadkowie i ich zstępni;
• pasierbowie;
• gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarb Państwa.

Jak widać, rodzeństwo znajduje się w drugiej grupie spadkowej. Osoby w niej wymienione dochodzą do dziedziczenia w przypadku, gdy spadkodawca nie ma zstępnych – dzieci, wnuków, prawnuków. Wówczas w pierwszej kolejności dziedziczy małżonek w zbiegu z rodzicami. Udział każdego z rodziców wynosi ¼, a małżonka ½ całości spadku. Rodzeństwo dojdzie do dziedziczenia dopiero wtedy, gdy co najmniej jedno z rodziców zmarło przed spadkodawcą. Wówczas jego udział spadkowy przypada rodzeństwu w częściach równych. Podobnie będzie w przypadku uznania rodzica bądź rodziców za niegodnych, odrzucenia przez nich spadku, zrzeczenia się dziedziczenia bądź ich wydziedziczenia. Wtedy osoby te zostają wyłączone od dziedziczenia, tak jakby nie dożyły otwarcia spadku – śmierci spadkodawcy.

Należy pamiętać, że umowa zrzeczenia się dziedziczenia rozciąga się na dzieci i wnuki zrzekającego się, chyba że w umowie postanowiono inaczej. Wówczas udział spadkowy rodzica zrzekającego się przypadłby rodzeństwu przyrodniemu, którego on nie jest rodzicem biologicznym, a nie rodzonemu. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło chwili śmierci spadkodawcy, jego udział spadkowy dzieli się pomiędzy jego zstępnych – dzieci, wnuki, prawnuki. Chociaż art. 932 Kodeksu cywilnego (K.c.) wyraźnie o tym nie stanowi, w przypadku, gdy żadne z rodziców spadkodawcy już nie żyje, wówczas rodzeństwo dziedziczy z małżonkiem po połowie. Jeżeli nie żyje także małżonek, rodzeństwu przypadnie całość spadku. Jak widać, rodzeństwo może dziedziczyć ustawowo nawet całość spadku w przypadku braku najbliższej rodziny spadkodawcy. W praktyce rzadko dojdzie do sytuacji, aby zmarły nie miał małżonka, dzieci ani rodziców.

Dziedziczenie przez rodzeństwo na podstawie ustawy i testamentu

Mając na uwadze zasady dziedziczenia na podstawie ustawy, rodzeństwo raczej rzadko będzie dziedziczyło po bracie albo siostrze. Inaczej sytuacja będzie się przedstawiała w przypadku sporządzenia testamentu. Bowiem testator może swobodnie rozrządzić swoim majątkiem na rzecz wybranych przez siebie osób. Mogą to być osoby z rodziny, np. brat albo siostra, albo całkiem obce. Należy jednak pamiętać, że sporządzenie testamentu jest czynnością wysoce sformalizowaną. Należy sporządzić go osobiście, być pełnoletnim i nie ubezwłasnowolnionym (całkowicie albo częściowo). Ponadto należy zachować wymogi obowiązujące przy poszczególnych rodzajach testamentów i nie mogą zajść przesłanki jego nieważności. Ważność testamentu zawsze może być podważona w postępowaniu sądowym.

Zatem jeżeli osoba uprawniona zapisze cały swój majątek rodzeństwu, to osoby najbliższe spadkodawcy będą miały prawo jedynie do zachowku, w określonej przez przepisy Kodeksu cywilnego wysokości. Swoje uprawnienie będą mogły zrealizować w ciągu pięciu lat od ogłoszenia testamentu, a o uzupełnienie zachowku w ciągu pięciu lat od otwarcia spadku. Roszczenie przysługuje pod warunkiem, że osoby uprawnione nie otrzymały od spadkodawcy darowizny, zapisu bądź powołania do spadku.

Ciekawym rozwiązaniem przewidzianym w art. 997 K.c. odnośnie zstępnych spadkodawcy jest zaliczanie na należny im zachowek poniesionych przez zmarłego kosztów wychowania i wykształcenia. Pod warunkiem że koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Jak wynika zatem z przepisu, zaliczeniu podlegają nie wszystkie koszty, a jedynie te, które przekraczają przeciętną miarę w danym środowisku. Każdy przypadek wymaga indywidualnej oceny. Zależy ona zarówno od sytuacji materialnej rodziny i poziomu poniesionych kosztów na inne dzieci. Jako przykład takich kosztów, podaje się w literaturze przypadek, gdy zostają one poniesione wobec jednego z dzieci kosztem pozostałych. To miałoby znaczenie w momencie, gdyby rodzeństwo jako spadkobiercy było zobowiązane do zapłaty zachowku na rzecz zstępnych spadkodawcy.

Pewien spór powstał co do faktu dziedziczenia ustawowego przez rodzeństwo przyrodnie. Chodzi o sytuację, gdy jeden z rodziców nie przeżył spadkodawcy i jego udział przypada także rodzeństwu przyrodniemu, które nie było biologicznym dzieckiem zmarłego rodzica spadkodawcy. Należy pamiętać, że rodzeństwo przyrodnie ma jednego wspólnego rodzica, przykładowo ojca, a matka każdego z nich jest inna. W razie śmierci matki przed spadkodawcą jej udział spadkowy przypadnie zarówno rodzeństwo rodzonemu, jak i przyrodniemu, z którym ona w ogóle nie będzie spokrewniona. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 października 2011 r., sygn. akt III ZCP 49/11: „Jeżeli jeden z rodziców spadkodawcy nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, dziedziczy, na podstawie art. 932 § 4 K.c., w częściach równych rodzeństwo rodzone i przyrodnie spadkodawcy”. W uzasadnieniu uchwały Sąd stwierdził, iż pojęcie rodzeństwa należy rozumieć szeroko, a fakt dziedziczenia wynika z pokrewieństwa ze spadkodawcą, a nie z jego rodzicem. Za taką interpretacją przemawia również wykładnia językowa cytowanego artykułu, który mówi ogólnie o rodzeństwie spadkodawcy, nie wyłączając z niego rodzeństwa przyrodniego. W literaturze można spotkać także odmienne stanowisko.

Dziedziczenie przez rodzeństwo – czy rodzeństwo ma prawo do zachowku?

Generalna zasada wynikająca z art. 991 § 1 K.c. jest taka, że zachowek należy się zstępnym – dzieciom, wnukom, prawnukom oraz małżonkowi i rodzicom spadkodawcy. Rodzeństwo nie zostało ujęte w tej grupie. Uzasadnienia dla omawianej instytucji upatruje się w stosunku pokrewieństwa z najbliższymi członkami rodziny zmarłego, na którym spoczywa moralny obowiązek ich majątkowego zabezpieczenia. Można zatem powiedzieć, że jest to pewnego rodzaju ograniczenie zasady swobody testowania wbrew woli spadkodawcy. Bowiem nawet jeżeli zmarły rozdysponuje całym swoim majątkiem w testamencie albo w postaci uczynionej za życia darowizny, to uprawnieni członkowie rodziny i tak będą mieli prawo do zachowku bądź do jego uzupełnienia. Zachowek przysługuje pod warunkiem, że uprawnione osoby byłyby powołane do spadku z ustawy. Zatem jeśli spadek przypadłby pierwszej grupie spadkowej – małżonkowi i dzieciom, to rodzice zostaną pozbawieni prawa do zachowku. Rodzeństwo zatem nie będzie miało prawa do zachowku, nawet gdyby dziedziczyło na podstawie ustawy, bowiem nie zostało ujęte w gronie osób najbliższych wymienionych w art. 991 K.c.

Podsumowując: Chociaż rodzeństwo uważamy za najbliższą rodzinę, to ustawodawca już niekoniecznie, skoro pozbawia ich prawa do zachowku. Zasady dziedziczenia nie zawsze są przejrzyste. W razie wątpliwości warto poradzić się doświadczonego prawnika.