Kiedy można ubezwłasnowolnić osobę fizyczną?

• Autor: Marcin Sądej

Z pewnością wiele osób słyszało o ubezwłasnowolnieniu osoby fizycznej. Z uwagi na dość ogóle wyobrażenia na ten temat warto przyjrzeć się bliżej temu zagadnieniu. W naszym dzisiejszym artykule szczególną uwagę zwrócimy na udzielenie odpowiedzi na pytanie: kiedy można ubezwłasnowolnić osobę fizyczną? Zapraszamy do lektury.

Ubezwłasnowolnienie osoby fizycznej a zdolność do czynności prawnych

Rozpoczynając analizę przedmiotowego zagadnienia, należy wskazać, że pojęcie ubezwłasnowolnienia ściśle związane jest ze zdolnością do czynności prawnych. Zasadniczo pełną zdolność do czynności prawnych nabywamy z dniem uzyskania pełnoletności. Natomiast nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne, które nie ukończyły lat trzynastu oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.

Jak wskazuje art. 13 Kodeksu cywilnego (K.c.) osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego

Możemy ogólnie wskazać, że ubezwłasnowolnienie całkowite jest zasadne w przypadku, gdy osoba fizyczna nie ma świadomego kontaktu z otaczającym ją światem i nie ma możliwości dokonania racjonalnej oceny sytuacji, swojego zachowania oraz skutków podjętych działań. Wspomniany uprzednio art. 13 K.c. podaje konkretne okoliczności wskazujące na ubezwłasnowolnienie. Wskażmy, że jest to katalog o charakterze zamkniętym, w związku z czym podstawę ubezwłasnowolnienia nie mogą stanowić żadne inne okoliczności. Przypomnijmy zatem, że ubezwłasnowolnić całkowicie osobę fizyczną można jedynie z uwagi na:

• chorobę psychiczną,
• niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne,
• pijaństwo lub narkomanię.

Procedura ubezwłasnowolnienia osoby fizycznej

Ubezwłasnowolnienie może mieć miejsce wyłącznie z uwagi na przesłanki określone w przepisach. Konieczne zatem jest ich wykazanie w toku procesu o ubezwłasnowolnienie. Przyjrzyjmy się bliżej przepisom regulującym tę kwestię.

Jak wskazuje Kodeks postępowania cywilnego, sprawy o ubezwłasnowolnienie są rozpatrywanego przez sąd okręgowy w składzie 3 sędziów właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby fizycznej. Tego rodzaju postępowanie jest wszczynane na wniosek, który może zgłosić:

1. małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
2. jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;
3. jej przedstawiciel ustawowy.

Osoba, wobec której toczy się postępowanie, ma określone prawa, w tym prawo do bycia wysłuchanym, co odbywa się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.

W toku procedury należy przedstawić odpowiednie dokumenty (świadectwa lekarskie, zaświadczenia z poradni itp.) wskazujące na wystąpienie określonej przesłanki uzasadniającej całkowite ubezwłasnowolnienie. Ponadto osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Co istotne, sąd odrzuca wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeżeli przedstawione dokumenty nie uprawdopodobniają istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie albo w razie niezłożenia żądanego świadectwa, opinii lub zaświadczenia.

Po przeprowadzeniu rozprawy sąd wydaje postanowienie, w którym może orzec o ubezwłasnowolnieniu całkowitym lub częściowym.

Skutki ubezwłasnowolnienia osoby fizycznej

Podstawowym skutkiem ubezwłasnowolnienia osoby fizycznej jest utrata pełnej zdolności do czynności prawnej. Przede wszystkim oznacza to, że czynność prawna dokonana przez taką osobę jest nieważna. Przykładowo zawarcie umowy sprzedaży samochodu przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie jest nieważne.

Wyjątkiem są jedynie umowy powszechnie zawierane w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (np. sprzedaż chleba w piekarni), chyba że taka umowa wiąże się z rażącym pokrzywdzeniem osoby ubezwłasnowolnionej (np. gdy sprzedawca domaga się zapłaty 100 zł za bochenek chleba).

Kolejnym doniosłym skutkiem jest ustanowienie opiekuna (co nie dotyczy osób pozostających pod władzą rodzicielską). Pamiętajmy, że takiego opiekuna sąd ustanawia także pełnoletniej osobie ubezwłasnowolnionej całkowicie.

Kolejnym skutkiem ubezwłasnowolnienia jest:

• brak możliwości zawarcia małżeństwa (ubezwłasnowolnienie stanowi także podstawę do unieważnienia małżeństwa);
• brak czynnego prawa wyborczego;
• brak dostępu do służby cywilnej;
• brak możliwości skorzystania z prawa powszechnej inicjatywy ustawodawczej.

Na zakończenie wskażmy, że okoliczność ubezwłasnowolnienia nie jest wykazywana w żadnych oficjalnym dokumencie. Przykładowo tego typu informacja nie jest umieszczana na dowodzie osobistym, paszporcie czy w księgach wieczystych. Warto o tym pamiętać przy dokonywaniu czynności cywilnoprawnych, a w szczególności przy zawieraniu umów, ponieważ może się okazać, że tego rodzaju umowa jest po prostu nieważna.