Zapis windykacyjny a dziedziczenie testamentowe

• 2024-02-05
• Autor: Marcin Sądej

W przypadku dziedziczenia testamentowego możemy mieć do czynienia z różnymi rozporządzeniami w ramach ostatniej woli testatora. W tym zakresie funkcjonuje wiele bardziej oraz mniej znanych instytucji prawnych. W naszym dzisiejszym artykule zajmiemy się szczególną formą rozporządzenia testatora, jaką jest zapis windykacyjny.

Na czym polega zapis windykacyjny?

Podobnie jak kwestia dziedziczenia zapis windykacyjny jest opisany w Kodeksie cywilnym (K.c.). Prześledźmy zatem najważniejsze normy w tym zakresie.

W przypadku gdy mamy do czynienia z testamentem, który przybiera formę aktu notarialnego, spadkodawca może zastrzec, że konkretna osoba nabywa prawo własności określonego przedmiotu z chwilą otwarcia spadku (tj. w dacie śmierci spadkodawcy). To jest właśnie zapis windykacyjny. Warto podkreślić, że zapis windykacyjny może obejmować wyłącznie:

1) rzecz oznaczoną co do tożsamości;

2) zbywalne prawo majątkowe;

3) przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;

4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności;

5) ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Zwróćmy zatem uwagę, że przepis w sposób jednoznaczny określa formę, w jakiej może zostać ustanowiony zapis windykacyjny. Spadkodawca może to bowiem uczynić wyłącznie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Ponadto przepis określa zamknięty katalog rzeczy oraz praw, które mogą być przedmiotem zapisu windykacyjnego.

Ponadto jak wynika z art. 981(2) K.c. – przedmiot zapisu windykacyjnego musi należeć do spadkodawcy w dniu otwarcia spadku. Inaczej ustanowiony zapis windykacyjny należy uznać za bezskuteczny. Identyczna zasada obowiązuje w przypadku, gdy przedmiotem zapisu windykacyjnego jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności. W tych warunkach również w dniu otwarcia spadku rzecz ta musi być elementem spadku.

Jak zatem widać, bardzo istotne jest ustalenie prawa spadkodawcy do przedmiotu zapisu. Najpóźniej w chwili otwarcia spadku przedmiot ten powinien przynależeć do testatora. W przeciwnym wypadku stanowiony w testamencie zapis windykacyjny okaże się bezskuteczny.

Kolejną ważną informacją jest fakt, że przedmiot zapisu windykacyjnego jest wyłączony z masy spadkowej, chyba że powołana osoba nie może lub też nie chce być zapisobiercą. To zatem oznacza, że zapis windykacyjny może zostać odrzucony przez osobę powołaną do zapisu.

Zapis windykacyjny a zapis zwykły

Analiza treści Kodeksu cywilnego wskazuje, że zawiera on nie tylko regulacje odnoszące się do zapisu windykacyjnego, ale również do zapisu zwykłego.

Zapis zwykły opisany został w art. 968 K.c. Z normy zawartej w tym przepisie wynika, że spadkodawca może w drodze rozporządzenia swoją ostatnią wolą zobowiązać spadkobiercę do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Zobowiązani mogą być zarówno spadkobiercy testamentowi, jak i spadkobiercy ustawowi.

Możemy zatem wskazać, że idea zapisu zwykłego polega na zobowiązaniu spadkobiercy do określonego działania na rzecz innej osoby. W związku z tym pojawia się pytanie, kiedy zapisobierca zwykły może domagać się wykonania zapisu, na mocy którego ma otrzymać dane świadczenie. Art. 970 K.c. podaje nam, że może to nastąpić już po ogłoszeniu testamentu, a więc niezwłocznie.

Zastanówmy się zatem, jaka jest różnica pomiędzy zapisem windykacyjnym a zapisem zwykłym. Trzeba podkreślić, że instytucja zapisu windykacyjnego stanowi odejście od zasady sukcesji uniwersalnej i jest formą rozrządzenia konkretnymi przedmiotami wchodzącymi w skład spadku. Jak wynika z art. 959 K.c. – spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. W rezultacie samo dziedziczenie nie daje prawa do konkretnego składnika majątku, lecz do ułamkowej części masy spadkowej. Możliwość taką daje właśnie zapis windykacyjny, gdzie zapisobierca otrzymuje konkretny składnik majątku.

Warto także podkreślić, że zapis zwykły jest jedynie zobowiązaniem spadkobiercy (ustawowego lub testamentowego) do spełnienia na rzecz oznaczonej osoby (zapisobiercy zwykłego) określonego świadczenia. Natomiast zapis windykacyjny powoduje nabycie przedmiotu zapisu już z chwilą śmierci spadkodawcy, tj. z chwilą otwarcia spadku. Fundamentalna różnica polega zatem na tym, że zapis zwykły wywiera skutek zobowiązujący, natomiast zapis windykacyjny wywołuje skutek rzeczowy.

Końcowo dodajmy, że zgodnie z art. 981(4) K.c. spadkodawca może obciążyć zapisem zwykłym osobę, na której rzecz uczynił zapis windykacyjny. Powyższy przepis oznacza więc, że zapis zwykły i zapis windykacyjny nie wykluczają się wzajemnie. Spadkodawca może uczynić jednocześnie oba zapisy na rzecz różnych osób.

Zapis windykacyjny a postępowanie spadkowe

Zapisobiercy windykacyjni są uprawnieni do złożenia wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku zawiera w sobie wniosek o stwierdzenie nabycia zapisu windykacyjnego. Zarówno sąd, wydając postanowienie o nabyciu spadku, jak i notariusz w akcie poświadczenia dziedziczenia zamieszcza stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego.

Zauważmy, że stwierdzenie nabycia zapisu windykacyjnego jest odrębnym postanowieniem, jednakże może być wydane jedynie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. W konsekwencji należy wskazać, że zapisobierca windykacyjny, który chce uzyskać prawo do przedmiotu zapisu, powinien złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku.

Zapis windykacyjny a obowiązek podatkowy

Na zakończenie wskażmy, że nabycie określonego składnika majątku w drodze zapisu windykacyjnego podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn. W tym przypadku obowiązek podatkowy powstaje z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku, postanowienia sądu stwierdzającego nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia lub wydania europejskiego poświadczenia spadkowego.

Pamiętajmy, że nie ma przeszkód, aby zapisobierca skorzystał w tym przypadku z całkowitego zwolnienia od podatku, jeżeli nabycie następuje po członkach najbliższej rodziny.

Przechodząc do podsumowania, należy wskazać, że instytucja zapisu windykacyjnego stanowi na gruncie prawa cywilnego odstępstwo od ogólnej reguły dziedziczenia. Zapis windykacyjny umożliwia bowiem przekazanie konkretnego składnika majątku, który nie wchodzi w skład masy spadkowej.