Odrzucenie spadku w imieniu małoletniego, jak postępować po upływie terminu?

• 2025-01-07
• Autor: Paulina Olejniczak-Suchodolska

Czy mogę odrzucić spadek po zmarłym wujku w imieniu małoletniego dziecka po upływie terminu? Mieszkamy od 19 lat w Islandii. Ojciec dziecka miał załatwić tę sprawę w ambasadzie, ale tego nie zrobił. Co powinnam zrobić w takiej sytuacji?

Odrzucenie spadku w imieniu dziecka

Zasadą jest, że spadek można odrzucić w terminie 6 miesięcy od daty dowiedzenia się o powołaniu do spadku. Odrzucenie spadku w imieniu dziecka małoletniego wymaga dopełnienia dodatkowych formalności, bo jako czynność przekraczająca zwykły zarząd majątkiem dziecka wymaga najpierw uzyskania zgody sądu opiekuńczego. Aby zaś takową zgodę uzyskać, najpierw trzeba złożyć do sądu rejonowego wniosek o wyrażenie zgody na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zarząd majątkiem dziecka.

Nie wiem, czy macie Państwo zgodę na odrzucenie spadku i czy jedynie nie doszło do czynności odrzucenia. Niemniej wskazuję, że zgoda sądu opiekuńczego (lub sądu spadku) nie jest potrzebna, jeśli chce się w imieniu dziecka odrzucić spadek, który rodzic też odrzucił (zmiana, która weszła w życie w 15.11.2023 r. i ma zastosowanie również do spadków otwartych przed 15 listopada 2023 r., jeżeli termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie upłynął przed dniem wejścia w życie zmienionej ustawy). Aby skorzystać z tej uproszczonej drogi na odrzucenie spadku w imieniu dziecka, trzeba spełnić następujące wymagania:

1) dziecko musi być powołane do dziedziczenia, ponieważ jego rodzic odrzucił spadek;

2) odrzucenie spadku w imieniu dziecka dokonywane jest przez rodzica, któremu przysługuje władza rodzicielska;

3) drugi z rodziców, któremu przysługuje władza rodzicielska, wyraża zgodę na odrzucenie spadku lub odrzucenie dokonywane jest wspólnie przez oboje rodziców;

4) spadek odrzuca uprawnione do tego spadku rodzeństwo dziecka.

Wada oświadczenia woli

Jeśli uchybiono terminowi do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka, można starać się o jego przywrócenie, składając wniosek o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia woli o odrzuceniu spadku w terminie i przyjęcie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Niestety jest to postępowanie skomplikowane, trzeba bowiem w jego toku wykazać brak winy w uchybieniu terminu (np. dopytywanie ojca dziecka, czy dopełnił odrzucenia i uzyskiwanie zapewnień, że tak lub brak kontaktu z nim itd.). Nadto trzeba przedstawić odpowiednie dowody na poparcie ww. twierdzeń. Wszak zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2018 r., sygn. akt III CZP 102/17, uchybienie ww. terminu prowadzi do tego, iż uprawnienie spadkobiercy w zakresie złożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku wygasa. Nie ma zatem możliwości jego przywrócenia.

Zachodzi możliwość uchylenia się od skutków niezłożenia oświadczenia w imieniu dziecka w terminie, ale trzeba sądowi wykazać, że zaszła wada oświadczenia woli, przez którą należy rozumieć błąd, podstęp, groźbę, pozorność czynności prawnej (wskazane w art. 82–87 Kodeksu cywilnego). Chcąc się powołać na wadę oświadczenia woli, należy zwrócić uwagę na terminy, w jakich ww. uprawnienie przysługuje, jak również zgromadzić, a następnie przedłożyć do sądu dowody potwierdzające, iż w danej sprawie faktycznie mamy do czynienia z wadą oświadczenia woli:

„Art. 82. [Stan wyłączający świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli]

Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Art. 83. [Pozorność oświadczenia woli]

§ 1. Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności.

§ 2. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze.

Art. 84. [Błąd]

§ 1. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.

§ 2. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).

Art. 85. [Zniekształcenie oświadczenia woli przez posłańca]

Zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania ma takie same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia.

Art. 86. [Podstęp]

§ 1. Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.

§ 2. Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.

Art. 87. [Groźba]

Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Art. 88. [Uchylenie się od skutków prawnych]

§ 1. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie.

§ 2. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał”.

W opisanej sprawie trudno o wadę oświadczenia woli, chyba że mogłaby Pani wykazać, że jako matka pozostawała w Pani w uzasadnionym błędzie co do tego, że ojciec dziecka złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu syna w terminie i przedłożył Pani dowody/obietnice wskazujące, że miała Pani prawo tak sądzić.

Z uwagi na wątek intertemporalny musiałaby Pani ustalić w ambasadzie, czy wniosek o uchylenie się od skutków uchybienia terminowi na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego wraz z jednoczesnym wnioskiem o przyjęcie oświadczenia o odrzuceniu tego spadku w imieniu małoletniego spróbować złożyć do ambasady, sądu spadku czy sądu rodzinnego.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

2. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2018 r., sygn. akt III CZP 102/17