Nierówne udziały w majątku małżonków

• 2024-02-14
• Autor: r.pr. Eliza Polachowska

Większość z nas jako małżeństwo ma wspólny majątek. W życiu codziennym mogą pojawić się jednakże sytuacje, co do których możemy mieć wątpliwości, czy nasze działanie jest zgodne z prawem i czy nie pociągnie za sobą negatywnych dla nas konsekwencji. Dzisiejszy artykuł przybliży materię związaną z majątkiem w czasie trwania związku małżeńskiego, jak również po jego ustaniu.

Nierówne udziały w majątku - pojęcie i charakter prawny wspólności ustawowej

Niewiele małżeństw decyduje się na zawarcie intercyzy przed zawarciem związku małżeńskiego. Przeważnie małżonkowie pozostają w ustroju wspólności majątkowej, która powstaje z mocy prawa z chwilą zawarcia małżeństwa. Do majątku wspólnego należą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa. Bez znaczenia pozostaje fakt, czy zostały one nabyte przez oboje małżonków, czy przez jednego z nich. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (K.r.o.) stanowi, że rzeczy nieobjęte wspólnością należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Tylko, że to, co obejmuje majątek wspólny, jest wyliczeniem przykładowym. Stanowi o tym zwrot „w szczególności”. W konkretnym przypadku nieraz trudno jest zakwalifikować dany składnik czy faktycznie należy on do majątku wspólnego. Łatwiejszą metodą – w mojej ocenie- wydaje się być przyporządkowywanie danej rzeczy pod katalog majątku osobistego, który jest wyliczeniem wyczerpującym. To co się w nim nie mieści, w razie wątpliwości, należy zaliczyć do majątku wspólnego. Przepisy Kodeksu rodzinnego zaliczają do niego, przykładowo pobrane wynagrodzenie za pracę, dochody z majątku wspólnego i z majątków osobistych każdego z małżonków. W czasie trwania wspólności ma ona status tzw. wspólności łącznej, bezudziałowej. Żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego ani rozporządzać udziałem, który mu przypadnie w razie ustania wspólności. Każdy z małżonków może korzystać z rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego i je współposiadać w zakresie, jaki da się pogodzić z takim samym prawem drugiego małżonka. K.r.o. stanowi, że każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym. Z drugiej jednak strony wymaga od nich współdziałania w tym zarządzie. Objawia się to w obowiązku udzielania sobie nawzajem informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem, o zobowiązaniach go obciążających. Trudności w wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym, jego trwonienie zalicza się do „ważnych powodów” ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Poza tym przepisy kodeksu rodzinnego wymieniają czynności, które dla swej ważności wymagają zgody drugiego małżonka, przykładowo zbycie i odpłatne nabycie nieruchomości. Małżonek ma prawo również wyrazić sprzeciw wobec czynności zarządu majątkiem wspólnym, jeżeli oczywiście będzie o niej wcześniej wiedział. Jeżeli jeden z małżonków odmawia zgody albo trudno jest się z nim porozumieć zawsze można wystąpić na drogę sądową o zezwolenie na dokonanie czynności. Sąd udziela zezwolenia, jeżeli dokonania czynności wymaga dobro rodziny.

Nierówne udziały w majątku - przyczyny ustania wspólności ustawowej

Wspólność ustawowa powstaje z mocy prawa z chwilą zawarcia małżeństwa. Powyższe oznacza, że jego ustanie wskutek śmierci, orzeczenia rozwodu albo unieważnienia małżeństwa powoduje zakończenie wspólności ustawowej. Jej koniec może nastąpić także w czasie trwania małżeństwa. Dzieje się tak w przypadku zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej, ustanawiającej rozdzielność majątkową albo sądowego orzeczenia rozdzielności majątkowej. Wspólność majątkowa ustaje z mocy prawa w razie ubezwłasnowolnienia, ogłoszenia upadłości jednego z małżonków albo orzeczenia separacji. Z chwilą ustania wspólności staje się ona wspólnością w częściach ułamkowych. Do majątku nią objętego i jego podziału stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku, które odsyłają do odpowiedniego stosowania przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych. Od tej chwili każdy z małżonków ma ½ udziału w majątku wspólnym. Jeżeli chcemy znieść tą współwłasność to musimy przeprowadzić podział majątku wspólnego w sposób wyznaczony przez przepisy prawa cywilnego.

 Przesłanki i tryb ustalenia nierównych udziałów w majątku

Jak stanowią przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zasadą jest, że udziały małżonków w majątku wspólnym są równe. Nie ma tutaj znaczenia fakt, że małżonkowie w istocie mogą w różnym stopniu przyczyniać się do jego powiększania. Przyczynianiem się do powstania majątku wspólnego jest również nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Stanowi to realizację obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny, którą małżonkowie przez swój związek założyli. Niejednokrotnie jeden z małżonków pracuje zawodowo, a drugi wychowuje dzieci i nie stoi to na przeszkodzie w równym podziale majątku pomiędzy nimi. Prawo rodzinne dopuszcza jednak możliwość ustalenia nierównych udziałów. Możliwe jest to po spełnieniu łącznie dwóch przesłanek:

• ważnych powodów oraz
• stopnia, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania tego majątku.

Przepisy nie definiują pojęcia „ważnych powodów”. W tej kwestii należy posiłkować się literaturą, która określa je jako ocenę osobistego zachowania jednego z małżonków, który w sposób rażący i uporczywy nie wykonuje obowiązków wobec rodziny, nie przyczyniając się do zwiększania majątku wspólnego, pomimo że ma ku temu możliwości. Przy czym, w literaturze i orzecznictwie sądowym podkreśla się, że przy ocenie zachowania małżonka nie skupiamy się tylko na jednym nagannym czynie, lecz bierzemy pod uwagę całokształt jego postępowania. Bowiem, jeden niewłaściwy czyn może zostać zrównoważony kilkoma dobrymi i w istocie nie nastąpi żaden negatywny skutek nimi spowodowany. Poza tym nie uznaje się jako ważny powód zachowanie małżonka, spowodowane okolicznościami od niego niezależnymi, jak choroba czy utrata pracy. Ponadto, naganne zachowanie małżonka musi spowodować skutek w postaci nieprzyczyniania się do powstania majątku. Ze względu na brak ustawowej definicji pojęcia „ważnych powodów” każda sprawa musi być rozpatrywana przez sąd indywidualnie i nie da się w tej kwestii wypracować jednego schematu postępowania. To na małżonku, który żąda ustalenia nierównych udziałów ciąży obowiązek udowodnienia tych dwóch przesłanek. Można tego dowodzić w postępowaniu o podział majątku wspólnego bądź oddzielnie. Nierówne udziały można ustalić także w umowie majątkowej małżeńskiej. Należy podać w niej powody ustalenia nierównych udziałów, bowiem jej zapisy powinny być zgodne z przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego. Wielkość udziałów ustalona w umowie może zostać zmieniona w drodze orzeczenia sądowego. Wynika to wprost z treści art. 50¹ K.r.o. Ważne powody z umowy powinny być zgodne z art. 43 § 2 K.r.o.

W czasie trwania wspólności ma ona charakter bezudziałowy. Udziały pojawiają się w momencie jej ustania i co do zasady są równe. Jednakże przepisy K.r.o. dopuszczają – po spełnieniu ustawowych przesłanek, ocenianych indywidualnie przez sąd – ustalenie nierównych udziałów. W praktyce udowodnienie tych przesłanek może być trudne i warto w tej kwestii zasięgnąć fachowej pomocy doświadczonego prawnika.