Właściwie każdy mniej więcej wie, na czym polega praca na czarno. Potocznie mówiąc, jest to praca bez umowy i chodzi tu zarówno o brak umowy o pracę, jak i brak umowy cywilnoprawnej. W ujęciu prawnym praca na czarno jest jednak rozumiana nieco szerzej, dlatego dzisiejszy artykuł podejmuje tę tematykę w różnych aspektach, w tym konsekwencji po stronie pracodawcy i pracownika.
Pojęcie pracy na czarno zostało zdefiniowane w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Art. 2 ust. 1 pkt 13 i 14 stanowi o nielegalnym zatrudnieniu lub nielegalnej innej pracy zarobkowej oraz o nielegalnym wykonywaniu pracy przez cudzoziemca. Pod pojęciem nielegalnego zatrudnienia lub nielegalnej innej pracy zarobkowej rozróżnia się trzy sytuacje:
Nielegalne wykonywanie pracy przez cudzoziemca oznacza wykonywanie pracy przez osobę, która nie jest uprawniona do wykonywania pracy w rozumieniu art. 87 ust. 1 lub nie posiada odpowiedniego zezwolenia na pracę, nie będąc zwolniona z obowiązku jego posiadania, lub którego podstawa pobytu nie uprawnia do wykonywania pracy. Artykuł 87 ust. 1 przewiduje szereg sytuacji uprawniających cudzoziemca do wykonywania pracy na terytorium RP. Przykładowo można wskazać osoby, którym nadano na terytorium RP status uchodźcy, są obywatelami państwa członkowskiego Unii Europejskiej czy posiadają zgodę na pobyt ze względów humanitarnych. W świetle przytoczonej definicji nielegalnym zatrudnieniem nie jest praca bez zawartej na piśmie umowy o pracę, lecz niepotwierdzenie pracownikowi na piśmie, przed dopuszczeniem go do pracy ustaleń co do stron umowy, rodzaju umowy oraz jej warunków. Kodeks pracy dopuszcza bowiem zawarcie umowy o pracę bez zachowania formy pisemnej. Może to się odbyć ustnie bądź w sposób dorozumiany poprzez dopuszczenie pracownika do wykonywania pracy.
WAŻNE!
Umowę o pracę zawiera się na piśmie. Bez zachowania formy pisemnej umowa jest ważna, lecz wymaga potwierdzenia pracownikowi na piśmie, przed dopuszczeniem go do pracy ustaleń co do stron umowy, rodzaju umowy oraz jej warunków.
Pracownik w zasadzie nie ponosi ujemnych konsekwencji nielegalnego zatrudnienia, bowiem większość obowiązków informacyjnych związanych z zatrudnieniem spoczywa na pracodawcy. Jeżeli jednak osoba zatrudniona posiada status osoby bezrobotnej, to zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia jest zobowiązana zawiadomić w ciągu 7 dni powiatowy urząd pracy o podjęciu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub o złożeniu wniosku o wpis do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej oraz o zaistnieniu innych okoliczności powodujących utratę statusu bezrobotnego albo utratę prawa do zasiłku. Bezrobotny, który podjął zatrudnienie, inną pracę zarobkową lub działalność gospodarczą bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy, podlega karze grzywny. Postępowanie w tego typu sprawach toczy się w oparciu o przepisy ustawy – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Oskarżycielem publicznym jest inspektor pracy, który kieruje do sądu wniosek o ukaranie. Kara grzywny może wahać się od 500 do 5000 zł.
WAŻNE!
Podjęcie przez osobę bezrobotną zatrudnienia bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy także jest nielegalnym zatrudnieniem.
Niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego także mieści się w definicji nielegalnego zatrudnienia. Zgodnie z ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązek zgłoszenia tych osób do ubezpieczeń społecznych ciąży na płatniku składek w terminie 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia. Płatnikiem składek jest pracodawca – w stosunku do pracowników i osób odbywających służbę zastępczą oraz jednostka organizacyjna lub osoba fizyczna pozostająca z inną osobą fizyczną w stosunku prawnym uzasadniającym objęcie tej osoby ubezpieczeniami społecznymi. Pojęcie to obejmuje swoim zakresem także osoby zatrudnione na podstawie umowy-zlecenia albo umowy agencyjnej i jest szerzej rozumiane niż w Kodeksie pracy. Obowiązek ubezpieczenia powstaje w stosunku do pracowników od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia ustania tego stosunku, natomiast co do zleceniobiorcy – od dnia oznaczonego w umowie jako dzień rozpoczęcia jej wykonywania do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia tej umowy. Kto, jako płatnik, nie dopełni powyższego obowiązku, podlega karze grzywny do 5000 zł.
Ponadto na pracodawcy albo osobie zatrudniającej na podstawie umowy-zlecenia, zgodnie z Ordynacją podatkową, ciąży obowiązek obliczenia, pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu. Odpowiedzialność tych osób jest zarówno za podatek niepobrany i podatek pobrany a niewpłacony. Kodeks karny skarbowy przewiduje karę za niepobieranie podatku albo pobieranie go w kwocie niższej od należnej jak również za niewpłacenie pobranego podatku we właściwym terminie do Urzędu Skarbowego. Grozi za to kara grzywny albo kara pozbawienia wolności do 2 i 3 lat albo obie te kary łącznie. Kodeks pracy także przewiduje odpowiedzialność pracodawcy za niepotwierdzenie na piśmie zawartej z pracownikiem umowy o pracę przed dopuszczeniem go do pracy oraz gdy zawiera umowę cywilnoprawną w warunkach, gdy powinna być zawarta umowa o pracę. Grozi za to kara grzywny od 1000 do 30 000 zł.
WAŻNE!
Pracodawca ponosi surowsze konsekwencje nielegalnego zatrudnienia niż pracownik.
Oczywistym jest, że pracownik nie może zmusić pracodawcy do zawarcia z nim umowy o pracę. Na ich wzajemne relacje nie wpłynie zapewne dobrze kontrola Państwowej Inspekcji Pracy. Jednakże pracownik oraz inspektor pracy mogą wystąpić do sądu z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy. Można to uczynić, jeżeli osoba uprawniona zatrudniona formalnie w oparciu o umowę-zlecenie wykonuje pracę w warunkach określonych w art. 22 § 1 Kodeksu pracy. Takie zatrudnienie jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Oznacza to, że sąd w pierwszej kolejności bada, w jakich warunkach pracownik świadczył pracę. Jeżeli przeważają cechy charakterystyczne dla stosunku pracy, a więc wykonywanie za wynagrodzeniem pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym – będzie to zatrudnienie na podstawie stosunku pracy, nawet jeśli formalnie strony zawarły umowę-zlecenie. Dopiero gdy te cechy nie przeważają, a elementy wspólne zarówno dla umowy o pracę jaki i umowy-zlecenia występuję z jednakowym nasileniem, decydująca dla oznaczenia łączącego strony stosunku prawnego może być wola stron.
Gdy dojdzie do ustalenia przez sąd istnienia stosunku pracy, pracodawca będzie zobowiązany uregulować wszystkie składki na ubezpieczenie społeczne od chwili dopuszczenia pracownika do pracy. W praktyce udowodnienie przed sądem przesłanek z art. 22 § 1 Kodeksu pracy nie zawsze jest takie proste. Cechy charakterystyczne dla stosunku pracy mogą występować także przy umowie-zleceniu. W razie wątpliwości najlepiej zasięgnąć porady prawnika, bowiem każdy przypadek należy rozpatrywać indywidualnie.
Przypadek z branży budowlanej
Jan, pracownik budowlany, pracował bez umowy dla lokalnego przedsiębiorstwa budowlanego. Pewnego dnia uległ wypadkowi na placu budowy, ale ponieważ nie był zgłoszony do ubezpieczenia społecznego, miał problemy ze skorzystaniem z opieki zdrowotnej i uzyskaniem odszkodowania. Państwowa Inspekcja Pracy po zbadaniu sprawy nałożyła na pracodawcę karę za niezgłoszenie Jana do ubezpieczenia i nielegalne zatrudnienie.
Przypadek z gastronomii
Ania była kelnerką pracującą "na czarno" w małej restauracji. Chociaż otrzymywała gotówkę za każdy przepracowany dzień, nie miała prawa do urlopu czy świadczeń socjalnych. Gdy restauracja została skontrolowana, pracodawca został ukarany grzywną za niezgłoszenie pracowników do ubezpieczenia społecznego oraz za unikanie podatków, a Ania straciła swoje źródło dochodu.
Przypadek z rolnictwa
Paweł pracował sezonowo przy zbiorach owoców. Jego pracodawca nie zgłosił go do ubezpieczenia ani nie podpisał z nim żadnej umowy. Gdy Paweł zdecydował się zgłosić do lokalnego urzędu pracy jako bezrobotny, okazało się, że nie może otrzymać żadnych świadczeń, ponieważ nie miał oficjalnego zatrudnienia. Pracodawca został ukarany za zatrudnianie pracowników bez umów i niepłacenie składek.
Praca na czarno niesie ze sobą szereg konsekwencji zarówno dla pracownika, jak i pracodawcy, obejmujące kary finansowe i prawne. Artykuł podkreśla znaczenie legalnego zatrudnienia, chroniąc prawa pracowników oraz zobowiązania pracodawców, i zachęca do świadomego unikania nielegalnych praktyk zatrudnienia dla dobra obu stron.
Potrzebujesz pomocy prawnej w sprawie zatrudnienia? Skorzystaj z naszych porad online i profesjonalnych pism, aby zabezpieczyć swoje prawa i zrozumieć obowiązki. Kliknij i dowiedz się więcej! Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem.
Źródła:
1. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy - Dz.U. 2004 nr 99 poz. 1001
2. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy - Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141
3. Ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy - Dz.U. 1999 nr 83 poz. 930
4. Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia - Dz.U. 2001 nr 106 poz. 1148
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
Dlaczego warto?Numer telefonu pozwoli na kontakt
w przypadku podania nieprawidłowego emaila.
Otrzymasz SMS o wycenie i przygotowaniu
głównej odpowiedzi, a także w przypadku
problemów technicznych. Wiele razy podany
numer pomógł szybciej rozwiązać problem.
Wycenę wyślemy do 1 godziny
* W dni robocze w godzinach od 7 do 20.
* W weekendy i święta do 2 godzin.
Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje!
Pracujemy 7 dni w tygodniu
O autorze: r.pr. Eliza Polachowska
Radca prawny, mediator i doradca obywatelski. Wiedzę oraz doświadczenie zawodowe zdobywała przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Zielonej Górze. Przez kilka lat pracowała w administracji publicznej, następnie w Kancelariach adwokackich i radcowskich oraz jako asystent sędziego w...
>> więcej informacji o autorze