Rodzice mojej żony przekazali kilka lat temu gospodarstwo rolne swojemu synowi, czyli jej bratu, na podstawie umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego w zamian za rentę strukturalną. Tak nam powiedzieli, że to nie była darowizna. Czy w związku z tym pozostała 4 rodzeństwa została z niczym? Czy jest jakakolwiek szansa, by każdy z nich miał prawo do części ich rodzinnego majątku?
Zgodnie z orzecznictwem sądowym przy ustalaniu wartości spadku dla obliczenia zachowku należnego uprawnionym nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego w zamian właśnie za rentę. Reguluje to m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 1991 r. sygn. akt. III CZP 4/91), gdzie Sąd Najwyższy uznał, że wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku. Ów Sąd zwrócił uwagę na niejednorodny charakter umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy, jako zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego, co przemawia przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny. Podobny wyrok wydał SA w Warszawie w wyroku z dnia 19 lipca 2006 r. sygn. akt. VI ACa 99/2006, uznając, że umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w zamian za świadczenie z ubezpieczenia społecznego, wobec zawarcia w niej elementów z różnych dziedzin prawa, ma niejednorodny charakter, ale ze względu na zakres regulacji oraz cel, jakiemu ma służyć, nie może być ona z punktu widzenia zachowku traktowana tak, jak umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 Kodeksu cywilnego, a tylko takie darowizny doliczane są do spadku przy obliczaniu zachowku po myśli przepisu art. 993 Kodeksu cywilnego. Zwracam też uwagę na uchwałę z dnia 21 czerwca 2012 r., gdzie Sąd Najwyższy również uznał, że przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się gospodarstwa przekazanego na podstawie art. 59 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Jak Pan widzi, dominuje pogląd, że jeśli gospodarstwo rolne zostaje przekazane jednemu spadkobiercy za rentę, to nie wlicza tak przekazanego gospodarstwa do spadku po zmarłym, a zatem żadnemu innemu spadkobiercy nic się z tytułu tegoż gospodarstwa nie należy (ani zachowek, ani żadne inne spłaty). Wobec tego Pana żona i jej rodzeństwo nie mają żadnych roszczeń do brata, który otrzymał gospodarstwo na podstawie przywołanej tu ustawy, tj. w zamian za rentę. Jeśli umowa o przekazanie w zamian za rentę strukturalną jest skuteczna i ważna, to niestety nic już nie da się w tej sytuacji zrobić.
Gdyby gospodarstwo rolne zostało przekazane bratu żony na podstawie zwykłej umowy darowizny (nie zaś na mocy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych w zamian za rentę od Państwa), to Pana żona mogłaby żądać od brata zapłaty określonej kwoty tytułem zachowku po śmierci rodziców.
Uwagę zwracam na fragment uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2021 r. II CSKP 83/21: „W orzecznictwie sądów powszechnych powstała rozbieżność dotycząca uwzględniania wartości gospodarstw rolnych przekazanych na podstawie ustawy o rentach strukturalnych w rolnictwie przy ustalaniu zachowku. Część z nich (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 9 stycznia 2013 r., I ACa 714/12) wyłącza dopuszczalność zaliczenia, chyba że strony wyraźnie i w sposób nie pozostawiający wątpliwości wskazały, że podstawą przeniesienia własności jest umowa darowizny. Ten nurt judykatury wprost nawiązuje do wypowiedzi Sądu Najwyższego wskazujących na brak podstaw zaliczania w odniesieniu do umów zawartych z następcą w oparciu o art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. 1977, Nr 32, poz. 140) na zachowek (por. uchwałę z dnia 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91, OSNC 1991, nr 8-9, poz. 103) i na schedę spadkową (por. uchwałę z dnia 7 lutego 2014 r., III CZP 114/13, OSNC 2014, nr 12, poz. 118), art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (jedn. tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 24, poz.133 ze zm.) na zachowek (por. uchwałę z dnia 21 czerwca 2012 r., III CZP 29/12, OSNC 2013, nr 1, poz. 7). Sąd Najwyższy przyjął, że mimo pewnych różnic normatywnych, umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy jest niejednorodna, zawiera elementy prawa administracyjnego, cywilnego i ubezpieczeniowego, stąd ma autonomiczny charakter. Umowę przekazania we wskazanych orzeczeniach kwalifikuje się jako „swoistą umowę cywilno-prawną”. Za odrębnością umowy przekazania gospodarstwa rolnego na podstawie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin jako zachowującej pewne cechy umowy prawa cywilnego, ale różnej od umów darowizny opowiedział się Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 25 listopada 2005 r., III CZP 59/05 (OSNC 2006, nr 5, poz. 79). Wykładni art. 993 i 994 k.c. jako podstawy zaliczenia na substrat zachowku wszystkich darowizn (poza nielicznymi wprost wskazanymi wyjątkami) niezależnie od ich przedmiotu i celu dokonania, pozbawieniu znaczenia okoliczności, czy zamiarem darczyńcy było uregulowanie spraw majątkowych czy uzyskanie uprawnienia do renty bądź emerytury, dokonał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 30 marca 2011 r., III CZP 136/10. Możliwość uwzględnienia w substracie zachowku wartości nieruchomości nabytej na podstawie ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 grudnia 2011 r., III CSK 77/11. Na brak podstaw do przyjęcia odrębnej pozakodeksowej umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego i konsekwentnie uwzględnieniu wartości gospodarstwa rolnego darowanego w celu uzyskania świadczeń przewidzianych ustawą z dnia 26 kwietnia 2001 r. o rentach strukturalnych w rolnictwie wskazał Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyrokach z dnia 21 września 2012 r., V ACa 672/12, z dnia 14 marca 2018 r., V ACa 91/17). Opowiedział się za nim także Sąd drugiej instancji w sprawie, której złożono rozpoznawaną skargę kasacyjną. Sąd Najwyższy, jak dotąd, nie zajął stanowiska w przedmiocie dopuszczalności doliczenia do substratu zachowku w celu spełnienia warunków uzyskania renty strukturalnej.
Przystępując do oceny podstawy skargi kasacyjnej w części dotyczącej dalszych zarzutów dotyczących niezastosowania art. 3, art. 7 i 8 ustawy o rentach strukturalnych w rolnictwie wskazać należy na szczególny charakter wskazanego aktu prawnego. Stanowi on realizację Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej służący koncentracji gruntów i powiększaniu gospodarstw rolnych oraz zmianie pokoleniowej osób je prowadzących i powinien być stosowany z uwzględnieniem zasad określonych w ustawie z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnictwa na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (jedn. tekst. Dz.U. z 2020 r., poz.1371). Odmienny cel i wprowadzone rozwiązania znacząco różnią się od przyjętych we wcześniejszych ustawach dotyczących przekazywania gospodarstw rolnych następcom. Odmiennie określono warunki nabywania prawa do renty strukturalnej, wysokość i zasady jej wypłacania, zasady postępowania i sposób finansowania. Renta ta ma charakter okresowy, może być przyznana przez Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego na corocznie ponawiany wniosek i tylko do osiągnięcia wieku emerytalnego albo nabycia praw do renty lub emerytury, nie dłużej jednak niż przez pięć lat. Jeżeli uprawniony lub jego małżonek podejmie następnie prowadzenie takiego gospodarstwa prawo do renty ustaje i nie podlega przywróceniu. Wypłata renty może zostać zawieszona z oznaczonych przyczyn. Wyczerpująco oznaczono także pozostałe warunki, w tym kwestie podmiotowe po stronie rolników przekazujących oraz rolników przejmujących gospodarstwo rolne. Te odmienności wskazują na samodzielny charakter ustawy i jej oderwanie od systemu prawa ubezpieczeniowego, gdyż wszystkie dotychczas obowiązujące ustawy dotyczące zaopatrzenia emerytalnego i rentowego rolników pozostały w mocy. Przesądzające znaczenie należy jednak przypisać pozostawieniu rolnikowi swobody wyboru podmiotu, któremu przekaże gospodarstwo, formy czynności prawnej przekazania oraz jej odpłatności lub nieodpłatności. Jak wyżej wskazano, odwołanie w art. 7 ust. 1 ustawy do konieczności spełnienia wymagań określonych odrębnymi przepisami, przez które należy rozumieć elementy przedmiotowo istotne umów nazwanych, nie oznacza wyłączenia tylko odesłanie do przepisów kodeksu cywilnego i wyklucza przyjęcie, że ustawa o rentach strukturalnych w rolnictwie wprowadziła kolejny nowy samodzielny rodzaj umowy przekazania gospodarstwa rolnego. Ta regulacja ustawowa bezpośrednio dotycząca umowy przekazaniu gospodarstwa rolnego wyłącza odpowiednie stosowanie przepisów o ubezpieczeniu społecznym, o którym mowa w art. 1 ust. 2. Oświadczenia stron o spełnieniu warunków z art. 6 i art. 8 ustawy mają charakter oświadczeń wiedzy, odnoszących się do okoliczności faktycznych, stąd wbrew zarzutom skargi kasacyjnej pozbawione są znaczenia prawnego dla kwalifikacji umowy. Stanowisko Sądu Apelacyjnego w części dotyczącej przyjęcia dopuszczalności zaliczenia darowizny dokonanej w celu spełnienia jednego z warunków uzyskania renty strukturalnej na podstawie ustawy o rentach strukturalnych w rolnictwie jest zatem - co do zasady - prawidłowe.
Proszę zwrócić uwagę na tę końcową tezę SN w wyroku z 2021 r. Jak Pan widzi, co do darowizny dokonanej w trybie ustawy z dnia 26 kwietnia 2001 r. o rentach strukturalnych w rolnictwie orzecznictwo nie jest tak zgodne i jednolite jak przy darowiźnie z ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin.
W orzecznictwie sądów powszechnych panuje rozbieżność dotycząca uwzględniania wartości gospodarstw rolnych przekazanych na podstawie ustawy o rentach strukturalnych w rolnictwie przy ustalaniu zachowku. Są wyroki i na tak, i na nie. A więc wszystko zależy od oceny sądu w konkretnej sytuacji, gdyby po śmierci rodziców żona o zachowek wystąpiła (chyba że do tego czasu orzecznictwo się wyklaruje).
Możliwość uwzględnienia w substracie zachowku wartości nieruchomości nabytej na podstawie ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 grudnia 2011 r., III CSK 77/11; Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyrokach z dnia 21 września 2012 r., V ACa 672/12, z dnia 14 marca 2018 r., V ACa 91/17). Są jednak i cytowane wcześniej wyroki, które to wykluczają.
Mamy zatem dwa poglądy orzecznicze w tej materii stricte odnoszącej się do renty z ustawy z dnia 26.04.2001 r. o rentach strukturalnych, bo przy przekazaniu z ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin orzecznictwo jest zgodne).
Aby żona miała pewność, czy po śmierci rodziców ma roszczenie o zachowek, winna udać się do notariusza, który umowę przekazania w zamian za rentę opracował, a ten potwierdzi, czy faktycznie podlega ona wykluczeniu z zaliczania do składników majątku uprawniających do roszczeń o zachowek (o ile żona ma jej treść, wszak bez tego notariusz jej nie udostępni treści umowy, której nie była ona stroną).
[SZARY]
Przekazanie gospodarstwa rolnego w zamian za rentę a zachowek
Anna dowiedziała się, że jej rodzice przepisali gospodarstwo rolne bratu w zamian za rentę strukturalną. Zastanawia się, czy ma jakiekolwiek prawo do części tego majątku. Po konsultacji z prawnikiem okazuje się, że umowa przekazania gospodarstwa na takich warunkach wyklucza ją z dziedziczenia tego majątku. Anna nie może domagać się zachowku z tej części schedy, mimo że nie otrzymała żadnego udziału w rodzinnym majątku.
Rodzeństwo wyłączone z dziedziczenia po przekazaniu gospodarstwa
Janek odziedziczył gospodarstwo rolne po rodzicach w zamian za rentę strukturalną. Jego dwie siostry, które nie otrzymały żadnej części majątku, złożyły wniosek o zachowek po śmierci rodziców. Niestety, ich roszczenie zostało oddalone, ponieważ sąd uznał, że przekazanie gospodarstwa w zamian za rentę nie podlega wliczeniu do spadku.
Niepewność co do zachowku przy przekazaniu gospodarstwa rolnego
Marek, jedyny syn rolników, otrzymał gospodarstwo w zamian za rentę. Jego rodzeństwo nie było świadome, na jakich warunkach odbyła się ta transakcja. Po śmierci rodziców postanowili wystąpić o zachowek. Okazało się jednak, że umowa przekazania gospodarstwa wyklucza ich roszczenia, choć początkowo wydawało się, że będą mieli prawo do części majątku.
Umowa przekazania gospodarstwa rolnego w zamian za rentę strukturalną zazwyczaj wyłącza gospodarstwo z masy spadkowej, co oznacza, że rodzeństwo nie ma prawa do zachowku z tej części majątku. Istnieją jednak pewne rozbieżności w orzecznictwie, dlatego warto skonsultować się z prawnikiem lub notariuszem, aby dokładnie ocenić sytuację w konkretnym przypadku.
Oferujemy profesjonalne porady prawne online oraz przygotowanie pism dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, zachowku i innych kwestii związanych z przekazaniem majątku. Nasz zespół pomoże Ci rozwiać wszelkie wątpliwości i opracować odpowiednie dokumenty. Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem.
[KONIEC]
1. Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, Dz.U. 1982 nr 40 poz. 268
2. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2001 r. o rentach strukturalnych w rolnictwie, Dz.U. 2001 nr 52 poz. 539
3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 1991 r., sygn. akt. III CZP 4/91
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
Dlaczego warto?Numer telefonu pozwoli na kontakt
w przypadku podania nieprawidłowego emaila.
Otrzymasz SMS o wycenie i przygotowaniu
głównej odpowiedzi, a także w przypadku
problemów technicznych. Wiele razy podany
numer pomógł szybciej rozwiązać problem.
Wycenę wyślemy do 1 godziny
* W dni robocze w godzinach od 7 do 20.
* W weekendy i święta do 2 godzin.
Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje!
Pracujemy 7 dni w tygodniu
O autorze: Paulina Olejniczak-Suchodolska
Radca prawny, absolwentka Wydziału Prawa na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Ukończyła aplikację radcowską przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Warszawie. Doświadczenie zawodowe zdobywała współpracując z kancelariami prawnymi. Specjalizuje się głównie w prawie...
>> więcej informacji o autorze