Prawo do dysponowania grobem

• Katarzyna Bereda

„Prawo do grobu” to stwierdzenie powszechnie używane, a niekiedy wręcz nadużywane – bez rozróżnienia jednak ogółu uprawnień i roszczeń wchodzących w skład tego określenia. Artykuł wyjaśnia, czym jest prawo do rozporządzania grobem, kto jest dysponentem grobu, a czym jest prawo do kultu osoby zmarłej.

Co to jest prawo do grobu?

Pomimo swojej powszechności, określenie „prawo do grobu” nie posiada niestety definicji legalnej, a więc definicji wskazanej w ustawie. Najprościej jednak ujmując, prawo do grobu to szereg uprawnień – zarówno majątkowych, jak i osobistych, w skład których wchodzi m.in. prawo do pochówku, które jest uprawnieniem jedynie majątkowym, a także prawo do uczczenia pamięci osoby zmarłej, co stanowi już wyłącznie prawo osobiste.

Podkreślić także należy, iż posiadanie uprawnienia o charakterze osobistym jest niezależne od posiadania uprawnienia o charakterze majątkowym. Może się więc zdarzyć, iż osoba najbliższa będzie posiadała jedynie uprawnienie do kultu osoby zmarłej, bez posiadania prawa o charakterze majątkowym.

Kto jest właścicielem rodzinnego grobowca?

Prawo do grobu, jako prawo majątkowe, to uprawnienie do bycia stroną umowy o umiejscowienie pochówku i zarządzanie grobowcem.

Prawo do grobu posiada osoba, która podpisała z zarządcą cmentarza umowę o umiejscowienie pochówku. Oczywiście, pomijając przepisy ogólne Kodeksu cywilnego (K.c.), wiele kwestii jest również uregulowanych w przepisach znajdujących się w regulaminie danego cmentarza, a także w ustawie szczególnej.

Z uwagi na to, osoba, która jest stroną przedmiotowej umowy, w pierwszej kolejności decyduje o tym, kto może być pochowany w danym grobowcu. Problem pojawia się oczywiście po śmierci uprawnionego, albowiem wyżej wskazane uprawnienie nie ma wtedy charakteru majątkowego, a jedynie charakter osobisty (tak wskazał bowiem Sąd Najwyższy sygn. akt SN I CR 25/79).

Jakie przepisy regulują prawo do dysponowania grobem?

Przepisami regulującymi kwestię pochówku jest ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych z dnia 31 stycznia 1959 r. Powyższa regulacja zajmuje się przede wszystkim aspektami technicznymi prawa do grobu. Jak wskazuje orzecznictwo oraz doktryna, a także rosnąca liczba konfliktów spowodowana niniejszym uprawnieniem, powyższa tematyka nie jest wciąż wyczerpująco uregulowana.

W zakresie natomiast zawierania umowy o prawo do pochówku, czy też umiejscowienie grobowca, z pomocą przychodzą przepisy Kodeksu cywilnego, a także wewnętrzne przepisy danego cmentarza, a więc regulaminy.

Czy prawo do grobu podlega dziedziczeniu?

Jak wskazano powyżej, po śmierci osoby uprawnionej, prawo do grobu rozpatrywane jest pod kątem uprawnienia o charakterze osobistym. Zgodnie z treścią art. 922 § 1 K.c. – dziedziczeniu podlegają jedynie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, które z chwilą jego śmierci przechodzą na spadkobierców. Jak wynika natomiast z § 2 tej regulacji, nie należą natomiast do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą oraz prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na konkretnie oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

Spór o prawo do rozporządzania grobem

Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych – prawo do pochowania w konkretnie wskazanym grobowcu przysługuje w zastępstwie osoby będącej stroną umowy z zarządcą cmentarza najbliższym krewnym tej osoby, a więc: małżonkowi, zstępnym, wstępnym, krewnym bocznym do 4 stopnia pokrewieństwa oraz powinowatym w linii prostej do 1 stopnia.

Każda z tych osób może w sposób równy dysponować grobem i decydować, kto ma być tam pochowany. Ustawa bowiem nie różnicuje, komu takie uprawnienie przypada w większym, a komu w mniejszym stopniu. Oczywiście, jeżeli osoby te nie mogą dojść do porozumienia, sprawa podlega rozpoznaniu przez sąd.

Jak wskazał jednak Sąd Najwyższy, pochylając się nad sporem w zakresie rozporządzania grobowcem, kolizja uprawnień do pochówku osób wymienionych powyżej i osób bliskich osobie zmarłej może być jedynie rozpatrywana w oparciu o przepisy w zakresie dóbr osobistych – takim dobrem jest właśnie uprawnienie do pochówku. Sąd, rozstrzygając spór w tym zakresie, powinien wziąć pod uwagę m.in. intensywność więzi osób uprawnionych, a także wolę osoby zmarłej. Zatem nie istnieje pierwszeństwo w pochówku określone w art. 10 powyższej ustawy, a badany jest przede wszystkim całokształt okoliczności (postanowienie SN z dnia 11.06.2019 r. I CSK 779/18).

Odnosząc się natomiast do sporów w zakresie rozporządzania grobem i możliwości dokonania pochówku osoby zmarłej, bardzo istotne może okazać się najnowsze stanowisko Sądu Apelacyjnego w Warszawie, który podtrzymując powyższą linię Sądu Najwyższego, wskazał, iż podjęcie przez konkubenta decyzji o pochówku konkubiny jest zgodne z prawem i możliwe, gdyż mieści się w hipotezie przepisu art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (I ACa 234/18).

Należy bowiem przypomnieć, iż pod opisanym powyżej określeniem „prawo do grobu” rozumieć należy także uprawnienie rodziny, a także osób najbliższych o charakterze osobistym, a więc uprawnienie do pielęgnowania pamięci i więzi z osobą zmarła. Jak podkreślił to Sąd Najwyższy, uprawnienie to stanowi dobro osobiste i przestrzeganie tego prawa zagwarantowane jest przepisami dotyczącymi ochrony dóbr osobistych.

Dysponent grobu

Pojęcie „dysponenta grobu” również nie doczekało się definicji legalnej i należy posiłkować się określeniami wywiedzionymi przez doktrynę i orzecznictwo.

Pojęcie „dysponowania grobem” obejmuje ogół uprawnień, a w szczególności takich o charakterze majątkowym, wywodzących się z okoliczności ufundowania grobu, decyzji o jego rodzaju i formie. Najbardziej jednak kluczowa może okazać się kompetencja do pozostawania w stosunku prawnym z podmiotem sprawującym zarząd cmentarza, na którym grób jest położony, w celu wykonywania szeroko rozumianego zarządu nad nim (wyrok SA w Krakowie, I ACa 483/18).

Aspektem kluczowym jest więc dalsze opłacanie grobu, to jest uiszczenie tzw. „pokładnego” – a także opiekowanie się grobem.

Należy jednocześnie wskazać, iż po śmierci osoby uprawnionej grób winien posiadać tzw. opiekuna grobu, a więc wspomnianego już dysponenta. Zgodnie z ustawą o cmentarzach i chowaniu zmarłych, a także z pewnością z regulaminem cmentarza – każdy grób powinien mieć ustalonego opiekuna grobu, który za zgodą wszystkich uprawnionych i po dokonaniu opłat staje się dysponentem grobu. To do niego od tej pory należy załatwianie wszystkich spraw związanych z grobem.

Warto także zaznaczyć, iż po dokonaniu pochówku w danym grobowcu nie może być on ponownie wykorzystany przez najbliższe 20 lat. Po wspominanym okresie dysponent grobu może przedłużyć umowę z zarządcą cmentarza o kolejne 20 lat – uiszczając przy tym stosowną opłatę, a więc „pokładne”.

Prawo do grobu a prawo do dysponowania grobem

W oparciu o powyższe rozważania należy więc odróżnić prawo do grobu, które w swojej definicji może zawierać uprawnienia osobiste, od prawa do dysponowania grobem, stanowiące ogół uprawnień o charakterze majątkowym.

W przypadku sporu – zarówno o charakterze majątkowym, jak i osobistym, sprawę należy skierować do sądu. Należy jednak rozróżnić prawo, które jest przedmiotem sporu, albowiem tryb postępowania jest w tych przypadkach zupełnie inny. Warto w takiej sprawie zasięgnąć porady prawnika.