Naruszenie dóbr osobistych - co warto wiedzieć?

• Autor: Joanna Korzeniewska

W dzisiejszym artykule zajmiemy się zagadnieniem naruszania dóbr osobistych człowieka. Wyjdziemy od wyjaśnienia, czym właściwie są dobra osobiste, czy stanowią zamknięty katalog, aby następnie omówić formy naruszeń i na koniec zająć się sposobami ich ochrony.

Czym są dobra osobiste?

Dobra osobiste należą do kategorii pojęć nieprecyzyjnych i niedookreślonych, które trudno jest zdefiniować. Niewątpliwie są to pewne wartości chronione przez system prawny. Wartości te mają charakter osobisty, niemajątkowy, i są związane z osobą człowieka. Stanowią wyraz, przejaw ludzkiej godności. Trzeba też pamiętać, że powinny to być wartości o charakterze obiektywnym, powszechnie akceptowane społecznie. Brzmi to bardzo dumnie i poważnie, ale trudno jest tutaj stworzyć bardziej prostą i zrozumiała definicję.

Trzeba pamiętać, że dobra osobiste należy oceniać obiektywnie, co zakłada równą miarę owych dóbr dla każdego człowieka. Jeśli dochodzi do oceniania ewentualnego naruszenia dóbr osobistych, bierze się pod uwagę społeczną ocenę określonego zachowania i jego skutki, a nie indywidualne odczucia, gdyż w przeciwnym wypadku każdy mógłby twierdzić, że jego dobra osobiste zostały naruszone, a sąd miałby obowiązek taki wniosek uwzględniać, bez dokonywania oceny.

Zdecydowanie łatwiej jest wymienić dobra osobiste niż je definiować. Ustawodawca w Kodeksie cywilnym wymienił wiele przykładów dóbr osobistych, ale trzeba podkreślić, że wyliczenie to nie jest wyczerpujące, na co wskazują słowa „w szczególności”. Są to:

• wolność,
• zdrowie,
• cześć,
• dobre imię,
• wizerunek,
• swoboda sumienia,
• tajemnica korespondencji,
• prywatność,
• nazwisko lub pseudonim,
• twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza,
• integralność seksualna,
• głos,
• przynależność do określonej płci,
• kult pamięci po zmarłej osobie bliskiej,
• dziedzictwo, spuścizna – utożsamiane z wartościami i dokonaniami przodków.

Co prawda, nie jest to wyliczenie wyczerpujące, ale nie oznacza to, że każdy może dowolnie dodawać nowe wartości do katalogu dóbr osobistych. To, czy coś kwalifikujemy jako dobro osobiste, zależy od społecznej oceny, a nie zdania jednostki. Chodzi jednak o to, że katalog ten może być zmienny w czasie, gdyż z upływem czasu dokonują się również zmiany społeczne i pewne stany rzeczy, które wcześniej nie były chronione, zyskują status dóbr osobistych podlegających prawnej ochronie. Powinny to jednak być wartości ogólnie akceptowane społecznie i powszechnie za takie uznawane.

W jaki sposób można naruszyć dobra osobiste?

Tak jak nie ma jednego i wyczerpującego katalogu dóbr osobistych, tak samo nie ma również listy metod na naruszenie dóbr osobistych. Sposoby te zależą przede wszystkim od tego, jakie dobro się narusza, ale również od ludzkiej wyobraźni i inwencji, która jest wręcz nieograniczona. Naruszenie swobody sumienia i wyznania może polegać na utrudnianiu praktykowania obrzędów religijnych albo przeciwnie – zmuszaniu do brania w nich udziału. Naruszenie tajemnicy korespondencji to np. otwarcie listu prywatnego czy urzędowego, włamanie się na pocztę, choć niekiedy nawet bez łamania zabezpieczeń. Liczy się fakt zapoznania się z cudzą korespondencją bez wiedzy i zgody adresata.

Do najczęściej spotykanych przypadków należy obecnie naruszenie prawa do dobrego imienia, czci poprzez znieważenie, zniesławienie, obrażenie, rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji. Kiedyś przybierało ono formę głównie ustną, czyli po prostu polegało na rozmawianiu o innych, wygłaszaniu zarzutów, przekazywaniu ich z ust do ust. Obecnie, w czasach powszechnego korzystania z internetu, naruszenie dobrego imienia może mieć dużo większy zasięg i zniesławiające informacje mogą dotrzeć do wręcz nieograniczonego kręgu osób, nie tylko poza miejscowością zamieszkania osób zainteresowanych, ale też i poza granice kraju. Dlatego też konsekwencje takich naruszeń mogą być bardzo dotkliwe.

Wiele osób prowadzi działalność i osiąga dochody, bazując na swojej reputacji, wizerunku, które przyciągają do nich klientów. Zamieszczenie na portalu społecznościowym wpisu, informacji, które stawiają kogoś w negatywnym świetle, naruszają jego dobre imię, może stać się dla tej osoby poważnym problemem. Z jednej strony uczucia i godność zostały urażone, w szczególności, jeśli zarzut jest nie tylko nieprawdziwy, ale również szczególnie uwłaczający; zaś z drugiej – wskutek takiego zniesławiającego wpisu można odnieść poważną i konkretną szkodę majątkową. W niektórych sytuacjach prowadzi to do zerwania umów lub po prostu do odpływu klientów.

Obecnie niejednokrotnie dochodzi również do naruszenia praw do wizerunku, co dotyczy nie tylko osób znanych, ale może spotkać każdego. Wizerunek jest chroniony nie tylko na mocy prawa cywilnego, ale również prawa autorskiego. Każdy ma prawo decydować o tym, czy, kiedy, gdzie i w jaki sposób udostępniać, rozpowszechniać swój wizerunek. Do wyjątków należy sytuacja, gdy ktoś jest częścią większego obrazu, tła, elementem całości lub też chodzi o osoby powszechnie znane.

Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że nie podlega ochronie samo zrobienie komuś zdjęcia, ale dopiero jego udostępnienie, upublicznienie bez zgody osoby na nim przedstawionej. Czyli można zrobić zdjęcie nawet obcej osobie – to dopuszczalne, jeśli jednak bez jej zgody umieścimy je w internecie, wówczas możemy ponieść odpowiedzialność za naruszenie prawa do wizerunku, gdyż ta osoba mogła sobie tego nie życzyć. W większości przypadków jest to załatwiane polubownie i strony dochodzą do porozumienia, wielu ludzi w ogóle nie robi z tego powodu problemu, ale jednak decyzja o upublicznieniu czyjegoś wizerunku powinna być zawsze poprzedzona uzyskaniem zgody osoby przedstawionej na zdjęciu.

To są dość proste przypadki, jednak bywają i bardzo skomplikowane. Naruszenie autorskich praw majątkowych osobistych poprzez przypisywanie sobie autorstwa może również być naruszeniem dóbr osobistych, ale są też i rzadsze oraz trudniejsze do oceny sprawy, np. utrudnienie prawa do kultu pamięci bliskiej osoby lub przynależności do określonej płci, ale takie również się zdarzają.

Sposoby ochrony prawnej w przypadku naruszenia dóbr osobistych

Jako że dobra osobiste są czymś cenionym, podlegają ochronie w przypadku ich naruszenia przez inną osobę. Istnieje zakaz naruszania tych dóbr przez inne osoby i każde naruszenie uważane jest za złamanie prawa. Nie bada się wówczas, czy naruszenie jest zawinione, czy też nie, gdyż nie ma to znaczenia. To nie jest postępowanie karne, gdzie powinno się wykazać również winę. Każde naruszenie jest bezprawne, chyba że osoba naruszająca wykaże, że zaszła jakaś okoliczność wyłączająca bezprawność. Jeśli dojdzie do naruszenia tych dóbr, to oczywiście najlepszym sposobem jest dojście do porozumienia, gdyż sprawy sądowe potrafią być kosztowne i skomplikowane.

Środki ochrony w przypadku naruszenia dóbr osobistych są następujące:

• możliwość żądania, aby osoba naruszająca zaniechała tego działania (w przypadku zagrożenia naruszenia dóbr osobistych),
• możliwość żądania, by osoba naruszająca dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków (np. złożenia oświadczenia o określonej treści i formie),
• możliwość żądania zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty określonej sumy na wskazany cel społeczny,
• gdy wystąpiła szkoda majątkowa można żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych (trzeba wówczas wykazać winę, szkodę i związek przyczynowy).

To powód decyduje, jaki sposób jest najlepszy, ale powinien przede wszystkim wziąć pod uwagę, co jest najbardziej dostosowane do danej sytuacji. Trzeba również pamiętać, że nie w każdym przypadku sąd uzna, że naruszenie dóbr osobistych uzasadnia zasądzenie zadośćuczynienia, a raczej powinno to mieć miejsce przy poważniejszych naruszeniach. Jeśli ktoś uważa, że wskutek tego naruszenia poniósł szkodę majątkową, powinien dysponować dowodami, że szkoda miała miejsce, w jakiej wysokości i że była skutkiem działania pozwanego.

Jeśli komuś naruszono dobra osobiste, może wystąpić z wezwaniem do zaprzestania, usunięcia skutków owego naruszenia lub też o zapłatę zadośćuczynienia za krzywdę lub odszkodowania z tytułu poniesionej szkody majątkowej.

Dobra osobiste są istotnymi wartościami, które nie mogą być naruszane przez inne osoby. Należą do nich m.in. dobre imię, cześć, wizerunek. Mogą one zostać naruszone przez każdą osobę, a wówczas taka osoba może wystąpić z wezwaniem o zaprzestanie czy usunięcie naruszeń lub też o zapłatę zadośćuczynienia czy odszkodowania.