Zachowek po rodzicach - kiedy się należy, jak wyliczyć zachowek i kiedy się przedawnia?

• 2023-11-23
• Autor: Joanna Korzeniewska

Dzisiejszy artykuł omawia zagadnienia związane z zachowkiem po rodzicach, kiedy należy się zachowek po rodzicach i jak wyliczyć jego wysokość. Czasem dochodzi do sytuacji, kiedy spadkobierca nie otrzymuje spadku po jednym lub po obojgu rodzicach. Może się to zdarzyć m.in. wtedy, kiedy dziecko (a szerzej spadkobierca ustawowy) zostanie pominięte w testamencie i całość majątku zostanie przekazana innej osobie lub osobom. W świetle prawa takie pominięcie określane jest jako tak zwany testament negatywny, zaś potocznie mówi się o wydziedziczeniu. Zostaje jednak jeszcze dochodzenie zachowku po rodzicach, o czym poniżej.

Zachowek po rodzicach – podstawowe kwestie

Spadkodawca pominięty w testamencie nie dziedziczy, w trakcie postępowania spadkowego nie może domagać się nabycia spadku czy udziału w spadku. Ma jednakże prawo do domagania się od spadkobierców zachowku. Inną sytuacją, kiedy można domagać się zachowku, jest taka, kiedy co prawda spadkobierca nie został pominięty w testamencie, jednak spadkodawca w znacznej mierze uszczuplił swój majątek za pomocą darowizny. Najczęściej dotyczy to nieruchomości. Do obliczania tak zwanego substratu zachowku dolicza się również wartość darowizn, w szczególności gdy były one dokonywane na rzecz osób uprawnionych do spadku i zachowku.

Katalog osób uprawnionych do żądania zachowku jest ściśle określony. Obejmuje on zstępnych (czyli dzieci, wnuki, prawnuki itd.), małżonka oraz rodziców. Rodzeństwo oraz inni członkowie rodziny nie mogą tego uczynić.

W jakiej wysokości należy się zachowek po rodzicach?

Zachowek najczęściej otrzymują osoby, które nie dziedziczą wskutek pominięcia w testamencie, ewentualnie w sytuacji, gdy inny spadkobierca otrzymał darowiznę. Zachowek jest pewnego rodzaju rekompensatą dla osób nieotrzymujących należnego na mocy ustawy Prawo spadkowe. W związku z tym jego wysokość jest mniejsza niż to, co można otrzymać w spadku. Osobie uprawnionej do zachowku należy się połowa z tego, co otrzymałaby na mocy ustawy, natomiast w przypadku gdy jest to osoba małoletnia lub trwale niezdolna do pracy, udział ten wynosi 2/3 tego, co by otrzymała przy dziedziczeniu ustawowym. Proces obliczania udziału w spadku oraz tak zwanego substratu zachowku potrafi być skomplikowany. Aby obliczyć udział spadkowy, dolicza się również spadkobierców, którzy zrzekli się spadku oraz niegodnych, ale za to nie uwzględnia się tych, którzy zrzekli się dziedziczenia oraz wydziedziczonych (czyli pozbawionych prawa do zachowku). Obliczanie wartości należnego zachowku komplikują również dokonane darowizny. Przy obliczaniu tak zwanego substratu zachowku (czyli majątku, na podstawie którego oblicza się wartość zachowku) nie uwzględnia się:

• darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku,
• darowizn drobnych, które są zwyczajowo przyjęte,
• darowizn dokonanych przed ponad 10 laty (nie dotyczy to darowizn dokonanych na rzecz innych spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku),
• jeśli wylicza się wartość zachowku należnego zstępnemu (dziecku, wnukowi), nie dolicza się darowizn dokonywanych przez spadkodawcę wówczas, gdy nie miał zstępnych (czyli przed urodzeniem dzieci).

Tak więc w zależności od sytuacji proces ustalania wartości zachowku może być niezwykle prosty lub bardzo skomplikowany; będą na to miały wpływ ewentualne darowizny oraz liczba osób uprawnionych do zachowku, spadkobierców, a także to, co wchodzi w skład majątku służącego do obliczania wartości zachowku. Należy przy tym zaznaczyć, że jeśli na przykład darowizna została dokonana na rzecz jednego z dzieci lub małżonka, to i tak należy ją doliczyć, nawet jeśli miało to miejsce przed 15 laty.

Można to przedstawić na prostym przykładzie – jest dwoje rodzeństwa, z czego jedno otrzymuje w drodze darowizny nieruchomość o wartości 400 000 zł od matki (ojciec zmarł wcześniej). Każde z rodzeństwa otrzymuje ½ spadku, wartość udziału każdego to 200 000 zł. Osoba uprawniona do zachowku po rodzicach otrzymuje połowę tego, co otrzymałaby z mocy ustawy, a więc może żądać zachowku w wysokości 100 000 zł.

Co więcej, nie są to jedyne komplikacje dotyczące obliczania wartości zachowku po rodzicach. Jeśli osoba uprawniona do zachowku po rodzicach otrzymała uprzednio już darowiznę lub też zapis windykacyjny, wówczas powinno się je odliczyć od wartości zachowku. Ciekawym rozwiązaniem, choć niezbyt częstym w praktyce, jest możliwość odliczenia od wartości zachowku pieniędzy wyłożonych przez spadkodawcę na koszty wychowania oraz wykształcenia, jednakże tylko w przypadku, gdy przekraczają one tak zwaną przeciętną miarę. Nie zostało określone, na czym owa przeciętna miara ma polegać, jednakże intuicyjnie wydaje się, że chodzi tutaj o rzeczywiście nietypowe i bardzo wysokie koszty, które nie przystają do zwyczajów panujących w danym środowisku, do dochodów spadkodawcy i jego możliwości. Jest to niekorzystne dla osoby wnioskującej o zapłatę zachowku po rodzicach, dlatego też może to być stosowane jako zarzut przez osobę, która miałaby ten zachowek zapłacić. Nie jest łatwo wykazać, że koszty te przekraczają przeciętną miarę, dlatego argument ten jest wykorzystywany stosunkowo rzadko.

Osoba zobowiązana do zapłaty zachowku po rodzicach może próbować obniżyć jego wysokość, powołując się na tak zwane zasady współżycia społecznego. Opiera się to na tym, iż w szczególnych okolicznościach danego przypadku nieuzasadnione jest wypłacanie zachowku w pełnej wysokości, a sąd wówczas bada okoliczności uzasadniające ewentualne jego obniżenie. Najczęściej zobowiązani do zapłaty zachowku po rodzicach powołują się na to, iż osoby uprawnione do zachowku zaniedbywały rodziców i się nimi nie zajmowały. Sąd wówczas bada okoliczności danej sprawy i sprawdza, czy w konkretnych okolicznościach żądanie takie jest uzasadnione.

Przedawnienie zachowku po rodzicach

Roszczenia majątkowe co do zasady ulegają przedawnieniu i również roszczenie o zachowek nie należy do wyjątków również zachowek ulega przedawnieniu. Wprowadzenie okresu przedawnienia ma na celu mobilizację stron do uregulowania stanu prawnego. Roszczenia o zapłatę zachowku po rodzicach przedawniają się z upływem 5 lat, jednakże są możliwe dwa początkowe terminy, od kiedy liczy się okres przedawnienia. Jeśli dochodzi do dziedziczenia na mocy testamentu, datą początkową jest data otwarcia testamentu (wcześniej np. osoba uprawniona do zachowku może nie wiedzieć, że nie będzie dziedziczyć). Natomiast jeśli podstawą do roszczenia o zachowek są zapisy windykacyjne lub też darowizny, to termin przedawnienia zachowku liczony jest od daty otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy. Przedawnienie nie oznacza, że nie można wnosić pozwu o zapłatę zachowku, ale osoba pozwana może uchylić się od jego zapłaty, podnosząc zarzut przedawnienia zachowku, który to zarzut sąd musi uwzględnić, jeśli jest on uzasadniony odpowiednio długim upływem czasu. Widać więc z tego wyraźnie, że nie tylko sam okres przedawnienia został określony dość sztywno, ale również i data początkowa, od której liczy się ten termin. Tak naprawdę nie ma tu podstaw do tego, aby wnosić o późniejsze ustalenie daty początkowej, gdyż przepisy ustawy są tu jednoznaczne i nie budzą wątpliwości, co jest również podkreślane w orzecznictwie sądowym. W niektórych jednak przypadkach mogłoby to doprowadzić do uznania, że podniesienie zarzutu przedawnienia zachowku po rodzicach jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Może to jednak nastąpić w naprawdę wyjątkowych sytuacjach i ocena za każdym razem należeć będzie do sądu.

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego stanowiącą rekompensatę dla osób, które z powodu wykluczenia w testamencie lub uszczuplenia majątku darowizną nie otrzymały należnej części spadku. Osoba uprawniona do zachowku otrzymuje połowę tego, co odziedziczyłaby na mocy ustawy, a jeśli jest małoletnia lub trwale niezdolna do pracy, wówczas ma prawo do 2/3. Obliczenie wartości majątku stanowiącego podstawę do wyliczenia zachowku potrafi być skomplikowane, gdyż część darowizn jest doliczane, a część nie. Roszczenie o zapłatę zachowku przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.

Źródła:
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93