Unieważnienie małżeństwa - jak i kiedy można unieważnić małżeństwo?

• 2024-01-16
• Autor: Marcin Sądej

Małżonkowie, którzy nie chcą pozostawać w związku małżeńskim, najczęściej korzystają z instytucji rozwodu. Trzeba jednak pamiętać, że przepisy przewidują również procedurę unieważnienia małżeństwa. Unieważnienie małżeństwa należy w sposób wyraźny odróżnić od rozwodu, czym zresztą zajmiemy się w dzisiejszym artykule. Ponadto zastanowimy się, w jakich przypadkach można domagać się unieważnienia małżeństwa.

Przyczyny unieważnienia małżeństwa

Na wstępie wskażmy, że małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub duchownym określonego wyznania oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński.

Możliwość zawarcia związku małżeńskiego determinowana jest jednak określonymi przesłankami, których spełnienie jest wymagane dla ważności samego małżeństwa. W konsekwencji okoliczności te możemy także określić jako przesłanki unieważniania.

1. Wiek

Pierwszą okolicznością jest wiek osób chcących zawrzeć związek małżeński. Zgodnie z art. 10 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.) – osoby, które nie ukończyły 18 lat, nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego. Jedynie z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić kobiecie, która ukończyła lat 16, na zawarcie małżeństwa, jeżeli wynika to z przesłanki dobra rodziny.

W dalszej kolejności przywołany przepis wskazuje, że jeżeli kryterium wieku nie zostało osiągnięte, to każdy z małżonków może żądać unieważnienia małżeństwa. Przykładowo zatem, jeżeli w chwili zawarcia małżeństwa mężczyzna nie ukończył 18 lat, to kobieta może następnie domagać się unieważnienia takiego małżeństwa. To uprawnienie zostało jednak ograniczone dwoma istotnymi wyjątkami. Otóż nie można unieważnić małżeństwa z powodu braku odpowiedniego wieku, jeżeli małżonek przed wytoczeniem powództwa ten wiek osiągnął. Ponadto jeżeli kobieta zaszła w ciążę, jej mąż nie może żądać unieważnienia małżeństwa z powodu braku przepisowego wieku.

2. Ubezwłasnowolnienie

Art. 11 K.r.o. wskazuje, że osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zawrzeć związku małżeńskiego. Również w tym przypadku każdy z małżonków może domagać się unieważnienia takiego małżeństwa. Jedyny wyjątek w tym przypadku odnosi się do sytuacji, w której ubezwłasnowolnienie zostało uchylone.

3. Zaburzenia psychiczne

Kolejna przyczyna unieważnienia małżeństwa to choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy. Sąd może zezwolić na małżeństwo takiej osoby tylko w przypadku, gdy stan jej zdrowia lub umysłu nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie. Podobnie jak w przypadku ubezwłasnowolnienia, nie można żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli choroba ustała.

4. Pozostawanie w innym związku małżeńskim

Okolicznością wykluczającą małżeństwo jest także pozostawanie w innym związku małżeńskim. Co ciekawe, w tym przypadku unieważnienia małżeństwa może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny (a więc nie tylko sami małżonkowie, ale i osoby trzecie).

Także i tutaj przepisy przewidują jeden wyjątek co do możliwości unieważnienia małżeństwa z uwagi na wystąpienie tej przesłanki. Nie można bowiem unieważnić małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione, chyba że ustanie tego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła ponowne małżeństwo, pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim.

5. Pokrewieństwo, powinowactwo, przysposobienie

Osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa w linii prostej, rodzeństwo oraz powinowaci w linii prostej, także przysposabiający i przysposobiony nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego. W drodze wyjątku, z uwagi na wystąpienie ważnych powodów, sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa między powinowatymi. Ponadto nie można żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli ustał stosunek przysposobienia.

6. Wady oświadczenia woli

Ostatnia grupa przesłanek unieważnienia małżeństwa dotyczy wad oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński. Otóż małżeństwo może zostać unieważnione, jeżeli oświadczenie zostało złożone:

1. przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony;
3. pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste.

Co jednak istotne, nie można żądać unieważnienia małżeństwa po upływie sześciu miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą, a w każdym wypadku po upływie lat trzech od zawarcia małżeństwa.

Tryb postępowania w przypadku unieważnienia małżeństwa

Kontynuując nasze rozważania, wskazać należy, że katalog przyczyn unieważnienia małżeństwa ma charakter zamknięty, o czym wprost stanowi art. 17 K.r.o. W konsekwencji nie jest możliwe skuteczne unieważnienie małżeństwa w oparciu o inne przyczyny. Dodatkowo, orzekając unieważnienie małżeństwa, sąd określa również, czy i który z małżonków zawarł małżeństwo w złej wierze (tzn. w chwili zawierania związku małżeńskiego wiedział o ustawowych przyczynach stanowiących podstawę do unieważnienia małżeństwa).

Zasadniczo także nie jest możliwe przeprowadzenie procedury unieważnienia małżeństwo po jego ustaniu (np. po rozwodzie), przy czym pamiętajmy, że reguła ta nie dotyczy unieważnienia z powodu pokrewieństwa między małżonkami oraz z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w chwili zawarcia małżeństwa w zawartym poprzednio związku małżeńskim.

Co ciekawe, możliwe jest także unieważnienie małżeństwo po śmierci drugiego małżonka, o ile za jego życia zostało wytoczone powództwo o unieważnienia. Na miejsce zmarłego małżonka wstępuje ustanowiony przez sąd kurator.

Skutki unieważnienia małżeństwa

Elementarnym skutkiem unieważnienia małżeństwa jest to, że uznaje się je za nieistniejące do początku. Unieważnienie, inaczej niż rozwód, wywołuje skutki wstecz, ponieważ określa, że małżonkowie nie mieli prawa do wejścia w związek małżeński, w związku z czym stało się ono nieważne.

Art. 21 K.r.o. bezpośrednio wskazuje, że w zakresie określenia skutków unieważnienia małżeństwa należy stosować odpowiednio przepisy o rozwodzie. W rezultacie, choć małżeństwo traktowane jest jako niebyłe, to sąd może uregulować stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami oraz zdecydować o losie wspólnych dzieci.

Jak wynika z przeprowadzonej analizy, instytucja unieważnienia małżeństwa jest bardzo rozbudowana. Istnieje bowiem wiele przyczyn powodujących nieważność małżeństwa, o których warto wiedzieć jeszcze przed decyzją o wejściu w związek małżeński.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59